Την Πρωτοχρονιά του 1822 οι Ελληνες απέκτησαν το πρώτο τους Σύνταγμα. Το ονόμασαν «Προσωρινόν Πολίτευμα της Ελλάδος» γιατί δεν ήθελαν να προκαλέσουν την Ιερά Συμμαχία που την ίδια εποχή κατέπνιγε τις φιλελεύθερες επαναστάσεις της Ευρώπης.
Ομως στην επιτροπή που το συνέταξε συμμετείχε φανερά ένας σεσημασμένος καρμπονάρος, ο 27χρονος Βιτσέντζο Γκαλίνα, και μαζί με τον 19χρονο Αναστάσιο Πολυζωίδη ετοίμασαν την πρώτη εκδοχή που επεξεργάστηκαν μετά οι πραγματιστές Φαναριώτες, οι τριαντάχρονοι Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος και Θεόδωρος Νέγρης. Ολοι τους ήταν νέοι, διανοούμενοι και φιλελεύθεροι. Ο Πολυζωίδης θα γράψει και τη συγκλονιστική διακήρυξη της ανεξαρτησίας: «O κατά των Tούρκων πόλεμος ημών, μακράν του να στηρίζεται εις αρχάς τινάς δημαγωγικάς και στασιώδεις ή ιδιωφελείς μέρους τινός του σύμπαντος Eλληνικού Εθνους σκοπούς, είναι πόλεμος εθνικός, πόλεμος ιερός, πόλεμος του οποίου η μόνη αιτία είναι η ανάκτησις των δικαίων της προσωπικής ημών ελευθερίας, της ιδιοκτησίας και της τιμής, τα οποία ενώ την σήμερον όλοι οι ευνομούμενοι και γειτονικοί λαοί της Eυρώπης τα χαίρουσιν, από ημάς μόνον η σκληρά και απαραδειγμάτιστος των Oθωμανών τυραννία επροσπάθησεν με βίαν να αφαιρέσει και εντός του στήθους ημών να τα πνίξη».
Η Συνέλευση δεν συνήλθε στην Επίδαυρο αλλά στην Πιάδα, 18 χιλιόμετρα από το αρχαίο θέατρο, κοντά στη θάλασσα, για λόγους ασφαλείας. Οι προεστοί και οι διανοούμενοι ήθελαν να αποφύγουν τη απειλητική στρατιωτική πίεση των οπλαρχηγών που θεωρούσαν ότι η Επανάσταση θα πρέπει να διοικηθεί από μια στρατιωτική κυβέρνηση με απεριόριστες εξουσίες. Το Σύνταγμα για τους περισσότερους από αυτούς ήταν κάτι άγνωστο, νεωτερικό, άχρηστο, ίσως και επικίνδυνο.
«Πολιτική ανεξαρτησία»
Το Σύνταγμα ξεκινάει με τη γνωστή επίκληση στην Αγία Τριάδα, ανακοινώνει ότι το Ελληνικό Εθνος δεν ανέχεται πια την οθωμανική τυραννία και κηρύσσει «Την Πολιτικήν αυτού Υπαρξιν και Ανεξαρτησίαν».
Ποιο είναι αυτό το Ελληνικό Εθνος; «Οσοι αυτόχθονες κάτοικοι της επικρατείας της Ελλάδος πιστεύουσιν εις Χριστόν» αλλά και «όσοι έξωθεν ελθόντες, κατοικήσωσιν, ή παροικήσωσιν εις την επικράτειαν της Ελλάδος» και «έχουσι την επιθυμίαν να γίνωσιν Ελληνες». Ολοι οι Ελληνες είναι ίσοι μεταξύ τους, «απολαμβάνουσιν άνευ τινός διαφοράς όλων των πολιτικών δικαιωμάτων», «εισίν όμοιοι ενώπιον των νόμων άνευ τινος εξαιρέσεως, ή βαθμού, ή κλάσεως, ή αξιώματος», οι ετερόχθονες «εισίν όμοιοι με τους αυτόχθονας κατοίκους ενώπιον των Νόμων» και τέλος, «[ό]λοι οι Ελληνες εις όλα τα αξιώματα και τιμάς έχουσι το αυτό δικαίωμα· δοτήρ δε τούτων μόνη η αξιότης εκάστου». Πέραν της ισοπολιτείας, το Σύνταγμα διακηρύσσει ότι «η ιδιοκτησία, τιμή και ασφάλεια εκάστου των Ελλήνων είναι υπό την προστασίαν των Νόμων», καθιερώνει τη φορολογική ισότητα, απαγορεύει τα βασανιστήρια, την ποινή της δήμευσης και τη σύλληψη χωρίς ένταλμα δικαστηρίου.
Στο πρώτο άρθρο του το Σύνταγμα καθιστά «επικρατούσα» την «Ανατολική Ορθόδοξο του Χριστού Εκκλησία», αλλά εξασφαλίζει τη ανοχή έναντι όλων των θρησκευμάτων. Στο παράρτημα ορίζεται ως πρώτη, προσωρινή διοικητική πρωτεύουσα η Κόρινθος, καθιερώνεται η Αθηνά ως σύμβολο στις κρατικές σφραγίδες, το κυανό και το λευκό ως χρώματα της σημαίας. Το νέο ελληνικό κρατικό μόρφωμα αναλαμβάνει να περιθάλψει τις χήρες και τα ορφανά, να τιμήσει και να αποζημιώσει τους αγωνιστές. Το Σύνταγμα θα ιδρύσει δύο ισότιμα σώματα με ενιαύσια θητεία, το Βουλευτικό και το Εκτελεστικό. Κάθε νόμο που θα ψηφίζει το Βουλευτικό θα πρέπει να τον εγκρίνει το Εκτελεστικό και το αντίστροφο: τα νομοσχέδια του εκτελεστικού θα πρέπει να υπερψηφιστούν από το Βουλευτικό. Το Σύνταγμα δεν μπαίνει σε λεπτομέρειες για τον τρόπο εκλογής των βουλευτών αλλά θέτει τρεις όρους: να εκπροσωπούν όλες τις περιοχές της Ελλάδας (όχι μόνο εκείνες όπου επικράτησε η Επανάσταση), να είναι Ελληνες πολίτες και τουλάχιστον 30 ετών. Πρώτος πρόεδρος του 33μελούς Βουλευτικού εκλέγεται ο Δημήτριος Υψηλάντης, που δεν αποδέχεται μια θέση που θεωρεί πως ισοδυναμεί με πολιτικό υποβιβασμό.
Η πρώτη κυβέρνηση
Το πενταμελές Εκτελεστικό παίζει τον ρόλο διευθυντηρίου και έχει την ευθύνη σχηματισμού της οκταμελούς κυβέρνησης (σε παρένθεση οι πρώτοι Ελληνες υπουργοί): αρχιγραμματέας της Επικράτειας, δηλαδή πρόεδρος του υπουργικού συμβουλίου και υπουργός Εξωτερικών (Θεόδωρος Νέγρης), υπουργός Εσωτερικών (Ιωάννης Κωλέττης), υπουργός Οικονομίας (Πανούτσος Νοταράς), υπουργός Δικαίου (Θεόδωρος Βλάσιος), υπουργός Πολεμικών (Νότης Μπότσαρης), υπουργός Ναυτικού (τριμελές όργανο με εκπροσώπους από την Υδρα, τις Σπέτσες και τα Ψαρά), υπουργός Θρησκείας (Ιωσήφ, επίσκοπος Ανδρούσης) και υπουργός Αστυνομίας (Λάμπρος Νάκος). Στις 15 Ιανουαρίου εκλέγεται ως πρώτος πρόεδρος του Εκτελεστικού ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος (που προήδρευε και στην Εθνοσυνέλευση) και αμέσως μετά τα μέλη της πρώτης κυβέρνησης. Την επόμενη ημέρα, σε διάγγελμά του προς τους «κατοίκους της Ελλάδος», το Εκτελεστικό ζητεί την τήρηση των νόμων και τον σεβασμό προς τη νέα εθνική διοίκηση. Υπόσχεται ότι τα υπουργεία θα ανταποκρίνονται άμεσα στα αιτήματα των πολιτών και το εντυπωσιακό είναι ότι, παρά τις μεγάλες δυσκολίες, η υπόσχεση αυτή τηρείται. Η δικαστική εξουσία ασκείται από το Δικαστικό που είναι ανεξάρτητο ενδεκαμελές όργανο. Συστήνονται και δικαστήρια («κριτήρια») τριών βαθμών καθώς και ειρηνοδικεία.
Αυτό το πρώτο ελληνικό Σύνταγμα μεταφράστηκε το 1823 στα αγγλικά από τον σπουδαίο Αμερικανό φιλέλληνα Εντουαρντ Εβερετ. Ο Εβερετ θα εκλεγεί αργότερα βουλευτής, κυβερνήτης και γερουσιαστής της Μασαχουσέτης, θα γίνει υπουργός Εξωτερικών, ακόμα και πρόεδρος του Πανεπιστημίου Harvard. Στα γαλλικά θα το μεταφράσει ο Αδαμάντιος Κοραής, ο οποίος όμως θα ετοιμάσει και ένα κριτικό αναλυτικό υπόμνημα πάνω στο Σύνταγμα από φιλελεύθερη σκοπιά. Το πολύτιμο αυτό κείμενο επανέκδωσε πρόσφατα το Ιδρυμα της Βουλής των Ελλήνων με εισαγωγή και επιμέλεια του καθηγητή Πασχάλη Κιτρομηλίδη.
Στο τέλος του Συντάγματος υπάρχουν οι 59 υπογραφές των πρώτων «παραστατών» του ελληνικού έθνους. Ο 13χρονος, εκείνη την εποχή, Νικόλαος Δραγούμης περιγράφει έτσι το κλίμα: «Οι νεώτεροι, οι ευτυχήσαντες ν’ ανοίξωσι τους οφθαλμούς προν ήλιον μη σκοτιζόμενον υπό νεφών δουλείας, να πατήσωσι γην ελευθέραν, ν’ αναπνεύσωσιν αέρα ελεύθερον· αυτοί οι κληρονομήσαντες το ανεκτίμητον δικαίωμα του συνέρχεσθαι, και συνδιαλέγεσθαι, και συζητείν, αδυνατούσι να φαντασθώσι τον έξαλλον ενθουσιασμόν του έθνους, ότε μετά τυραννίαν τετρακοσίων σχεδόν ετών συνήρχετο δι’ αντιπροσώπων ίνα βουλευθή κυριαρχικών περί των οικείων συμφερόντων. Οι δ’ επιζήσαντες διηγούνται ότι δάκρυα έρρεον από των οφθαλμών πάντων, και ως εν τη ημέρα της Αναστάσεως ανταπεδίδοντο ασπασμοί».
Από τον Ιανουάριο του 1822 οι Ελληνες δεν πολεμούν μόνο για την εθνική ανεξαρτησία τους αλλά και για την πολιτική ελευθερία που αυτό το πρώτο Σύνταγμα εγγυάται.
* Ο κ. Αριστείδης Χατζής είναι καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου και Θεωρίας Θεσμών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και διευθυντής Ερευνών στο Κέντρο Φιλελεύθερων Μελετών (ΚΕΦίΜ). Η σειρά άρθρων για το 1821 αποτελεί μέρος του εκπαιδευτικού προγράμματος του ΚΕΦίΜ με θέμα: «Ελλάδα 2021: Διακόσια χρόνια από τη Φιλελεύθερη Επανάσταση».