Στις 14 Ιουνίου 2009 πραγματοποιήθηκε το 5ο Athens Pride, όχι υπό την αιγίδα του Δήμου Αθηναίων –επί δημαρχίας Νικήτα Κακλαμάνη–, καθώς ένας αέρας θεσμικής σεμνοτυφίας έπνεε σταθερά στην πολιτική σκηνή, παρά την άνεση με την οποία οι περισσότεροι πολιτικοί διαβεβαίωναν ότι είχαν «γκέι φίλους και συνεργάτες». Μικρό το κακό. Ο στρέιτ Τζίμης Πανούσης ανέλαβε να «ευλογήσει» με την παρουσία του στη σκηνή –της πλατείας Κλαυθμώνος ακόμα τότε– ένα φεστιβάλ που ξεκίνησε από τη Νέα Υόρκη το 1968, για να απλωθεί σε ολόκληρο τον κόσμο, με στόχο να αναδείξει μια απλή αλήθεια: Ότι η ορατότητα της διαφορετικότητας είναι προϋπόθεση για την εξασφάλιση της ισότιμης συμμετοχής δίπλα στην κανονικότητα στα συνταγματικά δικαιώματα που προσφέρει στους πολίτες του ένα οργανωμένο κράτος. Ότι η αναθέσμιση μιας κοινωνίας είναι μια αδιάκοπη, δυναμική διαδικασία, που όμως δεν επιτυγχάνεται με τη σιωπή των «διαφορετικών». Ότι η σιωπή και η «διακριτική» παραμονή στη σκιά ενισχύουν αντί να αποδυναμώνουν ένα κλίμα προκαταλήψεων και διακρίσεων. Ότι ο κοινωνικός χώρος, που επενεργεί στους πολίτες, όπως η βαρύτητα πάνω στα σώματα, είναι ένα πεδίο ευαίσθητο και διαδραστικό, που διαμορφώνεται διαρκώς μέσα από τη δημόσια διατύπωση των ταυτοτήτων. Όλα αυτά είναι μαθήματα που στους σύγχρονους καιρούς πρώτοι έδωσαν οι μαύροι στις ΗΠΑ. Κανείς δεν θα έδινε στη Ρόζα Παρκς ένα κάθισμα στο λεωφορείο, αν δεν διεκδικούσε μόνη της το δικαίωμα ότι δεν είναι υποχρεωμένη να σηκωθεί για να καθίσει ένας λευκός.
Μια ταυτότητα παίρνει αυτόματα τη θέση της κάτω από τον ήλιο, αρκεί να εκτεθεί, δηλαδή να διατυπωθεί, να κατατεθεί στο δημόσιο πεδίο, στην πόλη, και να γίνει έτσι πράξη πολιτική. Η πολιτική πράξη (κάθε πράξη είναι πολιτική όταν πραγματοποιείται στο δημόσιο και όχι στο ιδιωτικό πεδίο) ανατροφοδοτεί το «θεσμικό λογισμικό», δηλαδή τους νόμους, που σαν νοητικές οντότητες, όπως δίδαξε ο Πλάτων στην «Πολιτεία», δημιουργούν νέες πραγματικότητες στην πόλη. Η ορατότητα, χαρακτηριστικό του Pride που συχνά παρεξηγείται («γιατί θέλουν να το δείχνουν;»), είναι αναπόσπαστη σταθερά της εξίσωσης. Δεν υπάρχει «υπόσταση εν απουσία» και η μη υπόσταση δεν μπορεί να στοιχειοθετήσει δικαιώματα ισοτιμίας με όσους δηλώνουν παρόντες. Ο κόσμος σε εκείνο το Pride, το τελευταίο πριν από την κρίση, παρά το γεγονός ότι ήταν εμφανώς περισσότερος από τις προηγούμενες χρονιές, περιοριζόταν σε 3.000-5.000 άτομα. Δέκα χρόνια μετά, το Athens Pride 2019 ήταν μια εκδήλωση στην οποία συμμετείχαν πάνω από 50.000 άτομα, ενώ κάποιοι μιλούσαν ακόμα και για 90.000. Ήδη από το 2015 η συμμετοχή στο Athens Pride αυξήθηκε σημαντικά, καθώς η σταθερά της ορατότητας και της ισότητας δικαιωμάτων υποστηρίχθηκε από ευρύτερες κοινωνικές ομάδες, πέρα από τους άμεσα ενδιαφερομένους, ενώ η ερωτική επιλογή αποδραματοποιήθηκε και αποδυναμώθηκε αισθητά ως προσδιοριστικός παράγοντας μίσους, αποκλεισμών και διακρίσεων.
Όταν η πρόεδρος της Βουλής μίλησε στο Athens Pride
Κρίσιμο ρόλο σε αυτή την αλλαγή διαδραμάτισε η απόφαση του Αλέξη Τσίπρα να επεκτείνει, με τη βοήθεια των βουλευτών του ΠΑΣΟΚ-Δημοκρατικής Συμπαράταξης, το σύμφωνο συμβίωσης στα ομόφυλα ζευγάρια. Είχε προηγηθεί, το 2015, η ομιλία της Ζωής Κωνσταντοπούλου, της πρώτης προέδρου της Βουλής που μίλησε σε Athens Pride. Η επέκταση του συμφώνου, το 2016, υποστηρίχθηκε μόνο από 19 βουλευτές της ΝΔ, ανάμεσα στους οποίους βρέθηκε ο νυν πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης, αλλά και ο νυν πρόεδρος της Βουλής Κώστας Τασούλας. Αποδείχθηκε και στην Ελλάδα ότι οι δομές αλλάζουν τις συμπεριφορές, ότι η ανάπτυξη μιας ισχυρότερης κουλτούρας αλληλοσεβασμού, ανεξάρτητα από τις επιλογές της προσωπικής ζωής, περνάει πρώτα μέσα από την κατάργηση των κρατικών διακρίσεων σε ό,τι αφορά την πρόσβαση σε θεμελιώδη δικαιώματα. Η παραπάνω μεταβολή, που σήμερα φαίνεται σχεδόν αυτονόητη, ήταν αδιανόητη την πρώτη δεκαετία του αιώνα. Η σημασία της αλλαγής δεν μπορεί να μετρηθεί από τα ομόφυλα ζευγάρια που υπέγραψαν τα έγγραφα για ένα σύμφωνο συμβίωσης, αλλά από τη μαζική επιρροή στις συμπεριφορές. Η ισότιμη αποδοχή των πολιτών από τον ανώτατο θεσμό, το κράτος, που επισφραγίζει το σύμφωνο συμβίωσης, είναι λογικό να αποδυναμώνει τις εκδηλώσεις διακρίσεων που μπορεί να αναπτύσσονται στο πεδίο της εργασίας, της οικογένειας, της εκπαίδευσης ή της παρέας.
Ο Πιτ Μπούτετζετζ (αριστερά) με τον σύζυγό του στο πλευρό του, εγκαινιάζοντας την προεκλογική εκστρατεία για το χρίσμα του κόμματος, τον Απρίλιο του 2019.© Alyssa Schukar/The New York Times
Από τον Ομπάμα στον Μπούτετζετζ
Αυτές οι θεωρητικές επεξεργασίες βρίσκονταν εδώ και πολλά χρόνια στο επίκεντρο των προβληματισμών σε πολλές δυτικές χώρες και ασφαλώς στις ΗΠΑ, στη Βρετανία, στη Γαλλία, στη Γερμανία, στην Ιρλανδία και αλλού, όπου επίσης η δεκαετία που τελειώνει αποτέλεσε σταθμό για μια εντυπωσιακή επέκταση των δικαιωμάτων. Στις 9 Μαΐου 2012, ο Μπαράκ Ομπάμα, λίγο πριν από την επανεκλογή του στην προεδρία των ΗΠΑ, σε συνέντευξή του στο ABC δήλωσε ότι υποστηρίζει το δικαίωμα των LGBTQ (ΛΟΑΤΚΙ) στον πολιτικό γάμο. Σήμερα, ο Πιτ Μπούτετζετζ είναι ο πρώτος υποψήφιος για το χρίσμα των Δημοκρατικών με σύζυγο έναν άντρα. Όλα αυτά δεν σημαίνουν ότι οι προκαταλήψεις έχουν ηττηθεί. Πολλοί, για παράδειγμα, εξακολουθούν να δυσκολεύονται να αποδεχθούν την «κοινή κάθοδο» των γκέι και των τρανσέξουαλ στο Pride, όμως ένα κίνημα για την άρση των διακρίσεων δεν μπορεί να επιτύχει αν προσδιορίζεται από νέες διακρίσεις. Άλλωστε το πρώτο Pride του 1968 γεννήθηκε μέσα από την αντίδραση στην καταστολή που η αστυνομία της Νέας Υόρκης επέβαλλε αδιακρίτως σε γκέι λεσβίες και τραβεστί, θαμώνες του μπαρ Stonewall. Και φυσικά ελάχιστα έχει συζητηθεί μια άλλη θετική διάσταση, ότι τα τελευταία χρόνια το Pride, παρά την έντονη εμπορευματοποίηση που οφείλεται στη μεγάλη του απήχηση, αρχίζει να υπερβαίνει την αρχική του αποστολή και να λαμβάνει παγκοσμίως έναν χαρακτήρα εναντίωσης απέναντι σε κάθε είδους διακρίσεις και περιορισμούς που επιβάλλουν οι δομές εξουσίας, πέρα και πάνω από τις διακρίσεις με βάση την ερωτική επιλογή ή προδιάθεση.
Νέα ζητήματα εγείρονται. Η συνταγματική αναθεώρηση δεν συμπεριέλαβε την καταδίκη των διακρίσεων με βάση την ερωτική επιλογή ή την ταυτότητα φύλου, ενώ τα θεσμικά εμπόδια στον πολιτικό γάμο ή στην παιδοθεσία παραμένουν στην Ελλάδα. Η πλειονότητα των πολιτών πιστεύει ότι ζευγάρια του ίδιου φύλου δεν είναι κατάλληλα για να ανατρέφουν παιδιά και οι περισσότεροι πολιτικοί εκτιμούν ότι αυτό το όριο πρέπει να διατηρηθεί. Κάποιοι όμως εκτιμούν ότι αυτή η «νέα» αξιολόγηση εκπορεύεται από την ίδια προκατάληψη απέναντι στην ερωτική επιλογή («δεν είναι αρκετά κατάλληλοι για να μεγαλώνουν παιδιά επειδή δεν είναι στρέιτ») και όχι από κάποια αντικειμενική επιστημονική μέτρηση της ηθικής στάθμης των ανθρώπων με βάση τον βαθμό διαφορετικότητας. Σήμερα, σχεδόν τα μισά παιδιά μεγαλώνουν σε μονογονεϊκές οικογένειες και δεν έχουν απαραιτήτως στη ζωή τους ισότιμη συμμετοχή γονεϊκών προτύπων και των δύο φύλων. Ωστόσο, η μονογονεϊκή οικογένεια δεν έχει απαγορευτεί. Όλα αυτά είναι μια συζήτηση που έχει γίνει σε άλλες δυτικές χώρες και προφανώς θα γίνει και στην Ελλάδα την επόμενη δεκαετία, όχι φυσικά με βέβαιη έκβαση. Τα δικαιώματα, όπως επεκτείνονται, έτσι και υποχωρούν, αν δεν διεκδικούνται, αν δεν ασκούνται και αν δεν γίνονται αντικείμενο υπεράσπισης με ρεαλιστικά επιχειρήματα, πάντοτε με γνώμονα την έννοια της λογικής και του δικαίου, που ενεργοποιεί και καθοδηγεί, σαν ενσωματωμένος αλγόριθμος, το ανθρώπινο μυαλό. Το βέβαιο πάντως είναι ότι η Ελλάδα του Δεκεμβρίου 2019, από την άποψη των στάσεων και των συμπεριφορών απέναντι στη σεξουαλική ταυτότητα, δεν έχει καμία σχέση με την Ελλάδα του Δεκεμβρίου 2009. ■