Το οικονομικό σύστημα που αποκαλούσαμε καπιταλισμό ελεύθερης αγοράς έχει αλλάξει δραματικά. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1980, αυτό το κοινωνικοοικονομικό μοντέλο έχει οδηγήσει σε τεράστια διεύρυνση της οικονομικής ανισότητας, ιδίως τις τελευταίες τρεις δεκαετίες.
Πρόκειται για μια τόσο σοβαρή αλλαγή, ώστε σημαντικοί διεθνείς οικονομικοί φορείς, όπως η Παγκόσμια Τράπεζα, ο ΟΟΣΑ, το Διεθνές Οικονομικό Φόρουμ και το ΔΝΤ, που προηγουμένως δεν ενδιαφέρονταν ιδιαίτερα για το ζήτημα, προειδοποιούν πλέον ότι η διεύρυνση της ανισότητας δεν συμβαδίζει με την ασφαλή οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη. Επιπλέον, ενώ σχεδόν όλοι οι οικονομολόγοι διαλαλούσαν ότι η αναδιανομή του πλούτου υπονομεύει την οικονομική ανάπτυξη, πολλοί οικονομολόγοι προωθούν πλέον το αντίθετο, ότι δηλαδή η τεράστια διεύρυνση της ανισότητας υπονομεύει επίσης την ανάπτυξη. Πολλοί λόγοι έχουν οδηγήσει στη διεύρυνση της ανισότητας. Σε κοινωνίες με ανισότητα οι άνθρωποι τείνουν να μην εμπιστεύονται ο ένας τον άλλο, κάτι που με τη σειρά του αυξάνει το κόστος συναλλαγών. Η ανισότητα είναι η αιτία και παράλληλα το αποτέλεσμα διαφόρων μορφών διαφθοράς.
Υστερα από ενδελεχή έρευνα, έχω καταλήξει στο συμπέρασμα ότι για να επιτευχθεί κάτι σε μακροχρόνιο επίπεδο πρέπει και οι εργαζόμενοι των εταιρειών να επωφελούνται από τις αποδόσεις κεφαλαίων των επιχειρήσεων. Η πιο ριζοσπαστική πρόταση για την πραγματοποίηση αυτής της ιδέας ήταν η δημιουργία ταμείων ιδιοκτησίας μετοχών για εργαζομένους από τη σοσιαλδημοκρατική κυβέρνηση της Σουηδίας το 1983, που ωστόσο καταργήθηκε από τη συντηρητική κυβέρνηση του 1992. Σε αντίθεση με άλλες μεταρρυθμίσεις των Σοσιαλδημοκρατών, τα ταμεία δεν έγιναν ποτέ δημοφιλή, διότι δεν διευκρινίστηκε ποτέ η συμμετοχή των εργαζομένων στις εταιρείες στις οποίες κατείχαν μετοχές μέσω των ταμείων.
Ωστόσο, εάν σε μια οικονομία ελεύθερης αγοράς το κεφάλαιο μπορεί να προσλάβει εργατικό δυναμικό και οι κεφαλαιούχοι δικαιούνται να διαχειριστούν την εταιρεία και να πάρουν μερίδιο από τα κέρδη της, τότε οι εργαζόμενοι μπορούν επίσης να δανειστούν κεφάλαιο και στην περίπτωση αυτή να επωφεληθούν από τις αποδόσεις των μετοχών.
Δεν πρόκειται για ουτοπική πρόταση. Στις ΗΠΑ, για παράδειγμα, υπάρχει ένα πρόγραμμα ιδιοκτησίας μετοχών από τους εργαζομένους, που προσφέρει φοροελαφρύνσεις και επιτρέπει στους εργαζομένους κάποιας εταιρείας να την αγοράσουν, ορίζοντας ως εγγύηση τα περιουσιακά στοιχεία της εταιρείας – που σημαίνει ότι δεν χρειάζεται να θέσουν τις δικές τους περιουσίες σε κίνδυνο. Παραδόξως, είναι το πιο συνηθισμένο οικονομικό μοντέλο στις σημερινές «σούπερ καπιταλιστικές» ΗΠΑ.
Δεκάδες έρευνες αποδεικνύουν ότι αυτές οι εταιρείες είναι εξίσου οικονομικά βιώσιμες σε σχέση με τις παραδοσιακές εταιρείες, ενώ οι εργαζόμενοι έχουν υψηλότερους μισθούς, είναι πιο ευχαριστημένοι από τις εργασιακές τους συνθήκες και λαμβάνουν αξιοσημείωτο μερίδιο των κερδών. Αυτό το μοντέλο έχει αντιμετωπιστεί ως εργαλείο για την καθιέρωση οικονομικής δημοκρατίας και για τη βελτιστοποίηση των εργασιακών συνθηκών. Ωστόσο, δεν έχει αναφερθεί ότι μπορεί να ενισχύσει και την ισότητα.
Ορισμένοι καπιταλιστές θα διαφωνούσαν έντονα σε ένα τέτοιο σύστημα, αλλά πολλοί ιδιοκτήτες μικρομεσαίων επιχειρήσεων που πλησιάζουν στη συνταξιοδότηση, φαίνεται πως υποστηρίζουν την πώληση των εταιρειών τους στους υπαλλήλους τους, πιθανότατα επειδή οι κληρονόμοι τους δεν ενδιαφέρονται ή επειδή δεν μπορούν να τις αναλάβουν.
Αυτό δεν είναι ένα τέλειο σύστημα. Οσοι απαιτούν ένα τέλειο σύστημα θα πρέπει να περιμένουν για πολύ καιρό, μέχρι να επιβληθούν αποτελεσματικά μέτρα κατά της διεύρυνσης της οικονομικής ανισότητας, από την οποία υποφέρουμε εδώ και πολύ καιρό.