Η τουριστική βιομηχανία είναι εξαιρετικά μεγάλης σημασίας για την ελληνική οικονομία, ωστόσο σήμερα βρίσκεται αντιμέτωπη με δύο απειλές για το φυσικό, κτισμένο και πολιτιστικό περιβάλλον στο οποίο στηρίζεται: οι πιέσεις που ασκεί ο μαζικός τουρισμός και οι συνέπειες της κλιματικής κρίσης. Στο άρθρο αυτό θα εξετάσω τη συμβολή της αρχιτεκτονικής στη διαχείριση των απειλών αυτών.
• Οι πιέσεις του μαζικού τουρισμού
Διανύουμε μια περίοδο ισχυρής τουριστικής ανάπτυξης, η οποία ωστόσο δεν μας απαλλάσσει από σημαντικά ερωτήματα σχετικά με ορισμένες, παραδόξως αρνητικές, επιπτώσεις για τις αδυναμίες των υφιστάμενων υποδομών, την αλλοίωση των τοπικών πολιτιστικών και φυσικών στοιχείων και τη φέρουσα ικανότητα περιοχών με υψηλή περιβαλλοντική αξία. Το παράδειγμα της Σαντορίνης έχει συζητηθεί ευρέως στον ελληνικό και διεθνή Τύπο ως ακραία τέτοια περίπτωση. Ακόμη και περιοχές NATURA υποδέχονται υπερβολικό αριθμό επισκεπτών, επιφέροντας πολλές φορές μη αναστρέψιμες αλλαγές, υποβαθμίζοντας παράλληλα το τουριστικό προϊόν της περιοχής.
Το πρόβλημα είναι ιδιαίτερα σημαντικό δεδομένου ότι οι διαφαινόμενες δημογραφικές εξελίξεις (γήρανση του πληθυσμού σε σημαντικές υφιστάμενες αγορές) και η ανάπτυξη των τουριστικών ροών από νέες αγορές, κυρίως την Κίνα, θα αυξήσουν αναμφίβολα τις πιέσεις που υφίστανται τόσο οι τουριστικές υποδομές όσο και το περιβάλλον. Η διατήρηση ενός μοντέλου μαζικού τουρισμού μοιάζει να μην είναι το βέλτιστο για την Ελλάδα.
• Eναλλακτικές μορφές τουρισμού
Η ανάπτυξη της αγοράς εναλλακτικών μορφών τουρισμού, όπως για παράδειγμα ο αγροτουρισμός, ο φυσιολατρικός τουρισμός ή ο τουρισμός της υπαίθρου, ο πολιτιστικός τουρισμός, ο θρησκευτικός τουρισμός, ο οινοτουρισμός, ο συνεδριακός και ο ιατρικός τουρισμός, αποτελεί εν δυνάμει ισχυρό αντίβαρο στην τρέχουσα κατάσταση. Οι μορφές αυτές εκτείνονται εκτός της καλοκαιρινής περιόδου αιχμής, αφορούν συχνά μη κορεσμένες περιοχές και δημιουργούν έσοδα από την παροχή συμπληρωματικών υπηρεσιών και προϊόντων.
Ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός έχει έναν σημαντικό ρόλο να παίξει, δημιουργώντας ή προσαρμόζοντας υποδομές που να είναι συμβατές με τις ανάγκες και τις προτιμήσεις των επισκεπτών αυτών. Ο οινοτουρισμός αποτελεί ένα ενδιαφέρον παράδειγμα. Πολλά υφιστάμενα οινοποιεία αναβαθμίστηκαν δημιουργώντας νέους ή επεκτείνοντας υφιστάμενους χώρους γευσιγνωσίας και υπογραμμίζοντας την άμεση σχέση του οινικού προϊόντος με το φυσικό περιβάλλον και την πολιτιστική κληρονομιά.
• Το περιβάλλον
Η πιο απειλητική διάσταση της εποχής μας είναι η κλιματική κρίση. Η αύξηση της μέσης θερμοκρασίας αλλά και οι επιπτώσεις της ρύπανσης μάς υποχρεώνουν να επινοήσουμε τρόπους προσαρμογής της τουριστικής βιομηχανίας, κυρίως αν λάβουμε υπόψη ότι οι κτιριακές υποδομές παράγουν περίπου το 40% των αερίων θερμοκηπίου.
Ο τομέας του τουρισμού μπορεί, υιοθετώντας στρατηγικές αειφορίας στις κατασκευές και στις υπηρεσίες, να συμβάλει στην επίτευξη των στόχων βιώσιμης ανάπτυξης του ΟΗΕ και κυρίως στον περιορισμό της υπερθέρμανσης του πλανήτη.
Οι παραπάνω τάσεις δημιουργούν ένα σύνθετο, πιεστικό πλαίσιο μέσα στο οποίο πρέπει να χαράξει την πορεία του ο ελληνικός τουρισμός και δημιουργούν μια σειρά προκλήσεων στις οποίες πρέπει να ανταποκριθεί επίσης ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός. Θα πρέπει, χωρίς να υποστεί ζημία η οικονομική βιωσιμότητα των τουριστικών επιχειρήσεων, να τύχουν της προσοχής που απαιτούν οι κοινωνικο-πολιτισμικές και περιβαλλοντικές συνθήκες της εποχής μας, όταν σχεδιάζουμε ένα νέο τουριστικό μοντέλο.
Κυρίως, πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι η απόδοση των επενδύσεων μπορεί να ενισχυθεί εάν βασίζεται σε δύο σημαντικούς πυλώνες αειφορίας: τη μείωση της κατανάλωσης φυσικών πόρων, κυρίως ενέργειας και νερού, που περιορίζουν ανάλογα το λειτουργικό κόστος, και την προσέλκυση ευαισθητοποιημένων τουριστών. Σύμφωνα με στατιστικές που αφορούν την αγορά της Γερμανίας και του Ηνωμένου Βασιλείου, η βιωσιμότητα είναι μία σημαντική παράμετρος που επηρεάζει τις επιλογές των τουριστών, ενώ όπως προκύπτει από άλλη σχετική έρευνα αγοράς, η τάση αυτή έχει αυξηθεί σημαντικά τα τελευταία έτη.
Ο αειφόρος σχεδιασμός του τουριστικού προϊόντος είναι στρατηγική επιλογή που έχει οφέλη τόσο οικονομικά, όσο πολιτιστικά και περιβαλλοντικά. Η αρχιτεκτονική έχει έναν κεντρικό ρόλο να παίξει στο πλαίσιο της στρατηγικής αυτής.
Ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός οφείλει να δημιουργεί λειτουργικές προτάσεις με υψηλή αισθητική, που να προσδίδουν σημαντική προστιθέμενη αξία στο ελληνικό τουριστικό προϊόν.
Η ενσωμάτωση βιοκλιματικών στρατηγικών στην αρχιτεκτονική λειτουργεί ως μία μεθοδολογία που αξιοποιεί με τον βέλτιστο δυνατό τρόπο τις κλιματικές παραμέτρους και ειδικότερα το μικροκλίμα της κάθε περιοχής, εξασφαλίζει τη συνετή διαχείριση των φυσικών πόρων και συμβάλλει στον περιορισμό της κατανάλωσης ενέργειας τόσο κατά τη φάση κατασκευής ή ανακαίνισης, όσο και κατά τη διάρκεια λειτουργίας της επιχείρησης.
Οι στρατηγικές του βιοκλιματικού σχεδιασμού περιλαμβάνουν τη χρήση των κατάλληλων συστημάτων, είτε παθητικών (π.χ. φυσικός αερισμός και δροσισμός, ηλιασμός και σκίαση) είτε ενεργητικών (π.χ. γεωθερμία, ενσωμάτωση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας). Τα παθητικά συστήματα βασίζονται αποκλειστικά στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό και στη χρήση των υλικών που ο συγκεκριμένος τόπος μας προσφέρει. Ενσωματώνουν συχνά παραδοσιακή γνώση που έχει εφαρμοστεί σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης, την οποία καλούμαστε να εφαρμόσουμε, εμπλουτίζοντάς την με τη χρήση νέων τεχνολογικών συστημάτων.
Η επιλογή του κατάλληλου προσανατολισμού, με βάση τις συνθήκες ηλιασμού, τους επικρατούντες ανέμους, τη θέα, τη σχέση με τον φυσικό και ανθρωπογενές γειτονικό περιβάλλον, αποτελεί το σημείο εκκίνησης του παθητικού σχεδιασμού και επιτρέπει την εφαρμογή των άλλων βασικών στοιχείων της βιοκλιματικής αρχιτεκτονικής:
• Φυσικός αερισμός και φωτισμός
Η διασφάλιση φυσικού αερισμού και φωτισμού συνεισφέρει στην υγιεινή των χώρων και στον περιορισμό της ενεργειακής κατανάλωσης και δημιουργεί συνθήκες θερμικής άνεσης.
• Σκιασμός
Σε μία χώρα με έντονη ηλιοφάνεια, όπως η Ελλάδα, ο έλεγχος των ηλιακών κερδών αποτελεί μια ακόμη κρίσιμη παράμετρο του συνολικού σχεδιασμού. Μπορεί ακόμη να αποτελέσει ένα καθοριστικό στοιχείο για την αισθητική του κτιρίου, δημιουργώντας δυνητικά νέους ημιυπαίθριους χώρους και νέες χρήσεις.
• Επιλογή ενεργητικών συστημάτων
Οι καιρικές συνθήκες στην Ελλάδα αναγκάζουν τον αρχιτέκτονα να προβλέψει την ένταξη συστημάτων θέρμανσης, ψύξης, κλιματισμού και αερισμού στο κτιριακό κέλυφος. Η επιλογή τεχνικών ήπιου δροσισμού, για παράδειγμα, όπως είναι οι ανεμιστήρες οροφής, σε συνδυασμό με τον νυχτερινό αερισμό είναι στοιχεία ενός ολοκληρωμένου βιοκλιματικού σχεδιασμού και μειώνουν δραστικά την ανάγκη κλιματισμού.
• Συστήματα διαχείρισης ενέργειας και νερού
Μπορούν να υιοθετηθούν διαφορετικές λύσεις εξοικονόμησης και αποδοτικής διαχείρισης του νερού συμπεριλαμβάνοντας τεχνικά συστήματα διαφόρων ειδών, την επανάχρηση νερού, τη συλλογή ομβρίων υδάτων αλλά και την επιλογή ενδημικών ή ξερικών ειδών φύτευσης ώστε να περιορίζεται η ανάγκη άρδευσης.
• Επιλογή δομικών υλικών
Η επιλογή των υλικών εξωτερικών και εσωτερικών χώρων αποτελεί αναπόσπαστο μέρος μιας ολοκληρωμένης αρχιτεκτονικής μελέτης, καθώς επηρεάζει το περιβαλλοντικό αποτύπωμα του κτιρίου τόσο στη φάση κατασκευής όσο κατά τη λειτουργία του.
• Οι δυνατότητες της επαναχρησιμοποίησης και ανακύκλωσης
Είναι ευθύνη του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού να επινοήσει τρόπους ανακύκλωσης σε επίπεδο κατασκευαστικό και λειτουργικό, μειώνοντας αισθητά την επιβάρυνση του περιβάλλοντος.
• Περιβάλλων χώρος
Ο σχεδιασμός του περιβάλλοντος χώρου και η πρόβλεψη στοιχείων σκιασμού, κατάλληλης φύτευσης, υδάτινων επιφανειών ή ακόμη και ανεμοπετασμάτων συμβάλλουν ουσιαστικά στην περιβαλλοντική συμπεριφορά των υποδομών.
Ο βιώσιμος σχεδιασμός στον τουριστικό τομέα δεν επιφέρει τον περιορισμό των παροχών προς τον επισκέπτη-πελάτη. Αντίθετα, η δημιουργία νέων συνθηκών και εμπειριών που εντείνουν τη σχέση του επισκέπτη με το φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον, αποτελεί μια μορφή πολυτέλειας και ένα feel good factor που προσελκύει ένα νέο και συνεχώς αυξανόμενο πελατολόγιο: του επισκέπτη που επιλέγει τις βιώσιμες μορφές τουρισμού.
Στη διεθνή αγορά υπάρχει ένας σημαντικός αριθμός προγραμμάτων που διασφαλίζουν και προβάλλουν τη φιλοπεριβαλλοντική συμπεριφορά των τουριστικών επιχειρήσεων, απονέμοντας ένα σήμα οικολογικής ταυτότητας. Ιδανικά, θα έπρεπε να υιοθετηθεί από την πολιτεία ένα σύστημα επιβράβευσης (για παράδειγμα φορολογικής) των τουριστικών επιχειρήσεων που εφαρμόζουν πρακτικές αειφορίας.
Οι επιλογές των τελευταίων δεκαετιών και μια σειρά συγκυριών συνέβαλαν στην εντυπωσιακή αύξηση των τουριστών, αλλά και των προβλημάτων που θίξαμε πιο πάνω. Η πραγματική πρόκληση με την οποία βρισκόμαστε αντιμέτωποι σήμερα είναι πώς θα υιοθετήσουμε ένα νέο, βιώσιμο και ανθεκτικό πρότυπο τουριστικής ανάπτυξης.
Το πρότυπο αυτό μπορεί να στηριχθεί στον ευαισθητοποιημένο επισκέπτη που κατανοεί τις επιπτώσεις των καταναλωτικών του συνηθειών. Αυτό αποτυπώνεται σε όλα τα επίπεδα του τρόπου ζωής του και κατ’ επέκταση και στην επιλογή των τουριστικών προορισμών του. Η νοοτροπία αυτή γίνεται ολοένα και πιο συνήθης όσο διευρύνεται η κατανόηση των καταστροφών που υφίστανται τα οικοσυστήματα του πλανήτη μας.
Ο επισκέπτης αυτός είναι διατεθειμένος να δαπανήσει έως και 20% επιπλέον για να ζήσει μία περιβαλλοντικά φιλική ταξιδιωτική εμπειρία, με σεβασμό στον τόπο που επισκέπτεται περιορίζοντας το περιβαλλοντικό αποτύπωμά του. Με τη θέσπιση καλών πρακτικών στον τουρισμό μπορούμε όχι μόνο να συμβάλλουμε στη διάσωση του περιβάλλοντος, αλλά και στην ανάπτυξη μιας αποδοτικότερης τουριστικής αγοράς.
Πρέπει να προσανατολιστούμε σε μια τουριστική ανάπτυξη της οποίας η ανθεκτικότητα να στηρίζεται στην κατανόηση των αλληλένδετων σχέσεων του περιβάλλοντος, της καινοτόμου επιχειρηματικότητας, των κοινωνικών αναγκών και της πολιτιστικής κληρονομιάς. Στην επίτευξη του στόχου αυτού ο αειφόρος αρχιτεκτονικός σχεδιασμός των τουριστικών υποδομών μπορεί να παίξει εξαιρετικά σημαντικό ρόλο.
* Η κ. Ελενα Κ. Σταυροπούλου είναι αρχιτέκτων μηχανικός.