Ο Τζορτζ Στάινερ, o oποίος πέθανε προχθές στα 90 του, άφησε εποχή ως δοκιμιογράφος και κριτικός της λογοτεχνίας, από τον Ομηρο ώς τις μέρες μας, αλλά και ως πανεπιστημιακός δάσκαλος και συνεργάτης εντύπων όπως τα Economist και The New Yorker.
Ο Στάινερ προσπαθούσε, μεταξύ πολλών άλλων, να βρει απάντηση σε ένα βασανιστικό ερώτημα: πώς φτάνει ο σύγχρονος, καλλιεργημένος άνθρωπος στο να διαπράξει γενοκτονίες; Στο βιβλίο του «Στον πύργο του Κυανοπώγωνα» (μτφρ.: Σεραφείμ Βελέντζας, εκδ. Scripta, 2002), βασισμένος σε μια σκέψη του μείζονα συγγραφέα Ελίας Κανέτι, προσπαθεί να εξηγήσει το Ολοκαύτωμα με βάση τη νομισματική κατάρρευση της δεκαετίας του 1920.
«Οταν οι άνθρωποι έβλεπαν ότι χρειάζονται εκατό χιλιάδες», γράφει ο Στάινερ, «ύστερα ένα εκατομμύριο κι ύστερα ένα δισεκατομμύριο μάρκα για ν’ αγοράσουν ψωμί ή εισιτήρια για το λεωφορείο, στο τέλος έχασαν κάθε αίσθηση της πραγματικής υπερβολής. Τα ίδια μεγάλα νούμερα περιέβαλαν με το μολυσματικό νέφος του εξωπραγματικού την εξαφάνιση και την εκκαθάριση ολόκληρων λαών».
Νομίζω πως το κλειδί εδώ είναι η απώλεια κάθε αίσθησης υπερβολής, που, βέβαια, οδηγεί σε τέρατα. Οταν, δηλαδή, η καθημερινή επιβίωση ισοδυναμεί με εγκλωβισμό, δεν χάνεται μονάχα η αξία του νομίσματος, της εργασίας, του μισθού, του βιοπορισμού αλλά, δυνητικά, και εφόσον τραβήξει αυτή η κατάσταση στα άκρα, υποτιμάται και η ανθρώπινη ζωή.
Βεβαίως, από αυτό το σημείο έως την οργάνωση μιας τεχνοκρατικής, βιομηχανοποιημένης, εργοστασιακού τύπου γενοκτονίας, η απόσταση είναι αβυσσαλέα. Ομως, κάπως έτσι, έστω και απλοϊκά δοσμένα, ξεγλιστράμε από τον πολιτισμό στη βαρβαρότητα.
Ο οικονομικός παράγοντας και η ιστορική συγκυρία είναι, πάντως, κάποιες από τις αιτίες που επελαύνει η φρίκη. Μια άλλη είναι η αισθητικοποίηση της πολιτικής: οι ναζί, με τις υποβλητικές λαμπαδηδρομίες και τις εντυπωσιακές στολές, έδιναν ύψιστη σημασία στους αισθητικούς συμβολισμούς. Απότοκοι του γερμανικού ρομαντισμού, οδήγησαν και οδηγήθηκαν σε μια κατάσταση κατά την οποία το αισθητικό αποκόπηκε πλήρως από την οποιαδήποτε ηθική υπόσταση. Ολα έγιναν σχήμα, μορφή. Η ωραία στολή, στα μάτια των Γερμανών, είχε απολέσει το ουσιαστικό της περιεχόμενο: τον θάνατο. Και όταν συμβαίνει αυτό, εύκολα ωραιοποιείται και η βία.
Ο Στάινερ, αυτός ο «αναγεννησιακός» ουμανιστής με μια παιδεία πλατιά και βαθιά, είχε εντοπίσει από νωρίς την εγγενή αδυναμία της γνώσης να εμποδίσει τη μετάβαση στη βαρβαρότητα, μολονότι αυτό υποτίθεται ότι είναι το μεγάλο της όπλο. Και όμως, συνέβη: άνθρωποι άκουγαν τη νύχτα Σούμπερτ και την επομένη έκαιγαν μανάδες με τα μωρά τους.
Το ερώτημα απομένει μετέωρο. Ισως να ισχύει αυτό που γράφει κάπου στο ίδιο βιβλίο ο Στάινερ, ότι «κάθε υψηλός πολιτισμός αναπτύσσει ενδορρηκτικές εντάσεις και αυτοκαταστροφικές παρορμήσεις». Να κάτι που μοιάζει να ζούμε σήμερα. Το επόμενο ερώτημα είναι: μέχρι πού θα φτάσουν αυτές οι αυτοκαταστροφικές παρορμήσεις;