Μέσα στην κρίση αναβίωσε έντονα η παράδοση της ευεργεσίας. Ευπατρίδες του 21ου αι. προσέφεραν υπέρογκα κεφάλαια για την επιτέλεση έργων που αδυνατούσε να αναλάβει η πολιτεία, μεγάλοι και μικροί δωρητές παραχώρησαν μέρος των περιουσιών τους για κοινωφελείς σκοπούς. Φάνηκε ότι η δύναμη της αλληλεγγύης και της συλλογικής προσπάθειας μπορεί να δημιουργήσει ένα ισχυρότατο ρεύμα για τη στήριξη του πολιτισμού, της παιδείας, της υγείας, της κοινωνικής πρόνοιας, της εθνικής άμυνας.
Η κυβέρνηση προχωρεί άμεσα σε σημαντική φοροελάφρυνση των ευεργετών, με την κατάργηση του ΦΠΑ στις δωρεές. Απόφαση η οποία προσφέρει ένα επιπλέον κίνητρο σε επιχειρήσεις να προβαίνουν σε δωρεές αγαθών και υπηρεσιών. Ακόμη, δημιουργεί μια ηλεκτρονική πλατφόρμα, όπου τα υπουργεία θα δηλώνουν τις ανάγκες τους και τα ιδρύματα θα μπορούν με κωδικούς να επιλέγουν τι επιθυμούν να χρηματοδοτήσουν. Οι εξελίξεις αυτές μαζί με τα κυβερνητικά σχέδια να συγκροτηθούν ανεξάρτητες διοικήσεις στα μουσεία, στα πρότυπα του Μουσείου της Ακρόπολης, οι οποίες θα διευκολύνουν την προσέλκυση δωρεών, σηματοδοτούν μια σαφώς ενθαρρυντική στάση απέναντι στην ευεργεσία.
Τα χαρακτηριστικά και τους πρωταγωνιστές αυτής της νέας άνοιξης της ευεργεσίας στη χώρα κατέγραψε η μελέτη του Greek Diaspora Project του South East European Studies at Oxford (SEESOX), με τίτλο «Διασπορική και διεθνική ευεργεσία στην Ελλάδα», κύριος συντάκτης της οποίας είναι ο ερευνητής Αντώνης Καμάρας. Μεγάλα διακρατικά μη κερδοσκοπικά ιδρύματα (Καπετάν Βασίλη και Κάρμεν Κωνσταντακοπούλου, Α.Κ. Λασκαρίδη, Ιωάννη Σ. Λάτση, Α.Γ. Λεβέντη, Μαρία Τσάκος, Σταύρος Νιάρχος, Ωνάση κ.ά., που αποτελούν την κυρίαρχη μορφή ευεργεσίας στη Ελλάδα, με πόρους που προέρχονται κυρίως από τη ναυτιλία), Ελληνες της διασποράς (Hellenic Initiative κ.ά.), εγχώριοι χορηγοί ενσωμάτωσαν στην ατζέντα τους τους τομείς της κοινωνικής πρόνοιας, της οικονομικής ανάκαμψης, των μεταρρυθμιστικών προσπαθειών της χώρας να διαφύγει από την κρίση, χωρίς να αποσυρθούν από τα παραδοσιακά πεδία στήριξης, τον πολιτισμό, την παιδεία, την έρευνα, που καθορίζουν την πορεία μιας χώρας. Αποδέκτες των δωρεών, δημόσια και ιδιωτικά ιδρύματα, ερευνητικά κέντρα, νοσοκομεία, μουσεία, μη κερδοσκοπικές οργανώσεις και σωματεία, ΜΚΟ, δήμοι (κρίθηκαν ως ιδιαίτερα αποτελεσματικοί δωρεοδόχοι λόγω της σταθερότητας διοίκησης).
Η μελέτη του SEESOX αποτύπωσε τόσο τις αντιστάσεις στις δράσεις ευεργεσίας όσο και τον ζήλο –όπου υπήρξε– κρατικών λειτουργών στη σύναψη συμμαχιών μεταξύ Δημοσίου και ευεργετών για την απορρόφηση των χρηματοδοτήσεων. Κατέγραψε επιτυχίες και δυσκαμψίες, ενθαρρυντικούς και ανασταλτικούς στην ευεργεσία παράγοντες και διατύπωσε συστάσεις προς δωρητές και ελληνικό κράτος.
Μεταξύ αυτών, η δημιουργία από την πλευρά των ευεργετών ενός οργάνου, το οποίο θα δρα συλλογικά, θα συμμετέχει στον διάλογο που τους αφορά και θα εκφράζει άποψη. Και η σύσταση από το κράτος ενός εποπτικού φορέα για τους αποδέκτες των δωρεών, μια επιτροπή στα πρότυπα της Charity Commission του Ηνωμένου Βασιλείου, που θα ρυθμίζει τον τομέα, θα τον ελέγχει και θα τον προστατεύει από καταχρήσεις. Σύμφωνα με τις συστάσεις του SEESOX, ο έλεγχος των κληροδοτημάτων θα ήταν καλό να μεταφερθεί από το υπουργείο Οικονομικών, που είναι παραδοσιακά εχθρικό σε ό,τι επηρεάζει το φορολογητέο εισόδημα, στην εν λόγω επιτροπή.
«Πρόβλημα αποτελεί και το γεγονός ότι ο μέσος δωρητής στην Ελλάδα αισθάνεται μεγαλύτερη ασφάλεια να χρηματοδοτήσει υποδομές που δεν χρειαζόμαστε, παρά λειτουργικά έξοδα τα οποία συνήθως δεν μπορούν να καλυφθούν», σημειώνει ο Γεράσιμος Γιαννόπουλος, δικηγόρος, μέλος της διοικητικής επιτροπής του Μουσείου Μπενάκη. «Και αυτό όχι μόνο διότι μια νέα πτέρυγα, ένα σχολείο, θα φέρει το όνομά του, αλλά και διότι θεωρεί επισφαλή οποιαδήποτε άλλη επιλογή. Πρέπει να δημιουργηθεί ένα κλίμα εμπιστοσύνης μέσα από τη συνεργασία δωρητών και δωρεοδόχων, αλλά και να διευκολυνθούν οι ευεργέτες να στοιχηθούν πίσω από έναν μεγάλο κοινό σκοπό».
Ο κύριος συντάκτης της μελέτης, Αντώνης Καμάρας, θεωρεί κομβικής σημασίας την αναβάθμιση της διοίκησης σημαντικών δωρεοδόχων δημόσιων φορέων, που θα τους επιτρέψει να προσελκύσουν ευεργέτες κυρίως από τη διασπορά. Σύμφωνα με τη μελέτη, κατά τη διάρκεια της κρίσης οι κυβερνήσεις δεν δημιούργησαν σε κρατικούς φορείς και οργανισμούς, διοικητικά συμβούλια, μέλη των οποίων θα μπορούσαν να απευθύνονται στην κοινότητα των ευεργετών για να αυξήσουν τα έσοδά τους. Προτείνεται να επανέλθουν στα πανεπιστήμια τα συμβούλια ιδρύματος, με το όποιο πολιτικό κόστος. Αρκετά από τα μέλη τους, «ακαδημαϊκοί από το εξωτερικό, που έρχονταν στην Ελλάδα με δικά τους έξοδα, είναι εξοικειωμένοι με την ιδέα του προσπορισμού χορηγιών καθώς προέρχονται από πανεπιστήμια όπου βασική προτεραιότητα είναι η προικοδοσία τους με δωρεές», σημειώνει ο κ. Καμάρας και συνεχίζει: «Αλλά και σε άλλους κρατικούς οργανισμούς, όπως το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, θα μπορούσαν να δημιουργηθούν –με πολιτικό κόστος– τέτοια συμβούλια. Η κρίση αποδυνάμωσε το ίδιο δημόσιους και ιδιωτικούς οργανισμούς. Το Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στη Θεσσαλονίκη δεν ανανέωσε το Δ.Σ. του και στην κρίση απειλήθηκε με εξαφάνιση». Το Μουσείο Μπενάκη, αντιθέτως, ανανέωσε το Δ.Σ. του, δεν βασίστηκε μόνο στη δημόσια χρηματοδότηση, και προχωρεί στη σύσταση μη κερδοσκοπικής εταιρείας στις ΗΠΑ ώστε να μπορεί να απορροφά δωρεές της διασποράς. Το ίδιο έπραξε και το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.
Αποτρεπτικό παράγοντα για τη συμμετοχή ανθρώπων με κύρος και γνώσεις από το εξωτερικό αποτελεί η υποχρέωση ακόμη και των μη εκτελεστικών μελών να υποβάλλουν δήλωση περιουσιακής κατάστασης.
«Το χρήμα της ευεργεσίας είναι γρήγορο, μειώνει την απόσταση ανάμεσα στην πολιτική απόφαση και στο πρακτικό αποτέλεσμα. Ομως, δεν είναι πάντα ευπρόσδεκτο, τόσο στους δημόσιους όσο και στους ιδιωτικούς οργανισμούς. Υπάρχει συχνά ο φόβος ότι η εισροή πόρων από φορείς εκτός συστήματος θα ανατρέψει εσωτερικές ισορροπίες», τονίζει ο κ. Καμάρας.
«Είναι σημαντικό να δημιουργήσουμε μια νέα γενιά δωρητών»
Αναγκαία θεωρείται από το SEESOX, και όχι μόνον, η περαιτέρω διεύρυνση της φοροαπαλλαγής των δωρεών. «Σε όλες τις δωρεές επιβάλλεται ένα 0,5% το οποίο οφείλει να καταβάλλει ο δωρεοδόχος, στην πράξη όμως με το ποσό αυτό επιβαρύνεται συνήθως ο δωρητής. Θα ήταν καλό να καταργηθεί», λέει ο Γεράσιμος Γιαννόπουλος που ειδικεύεται στα φορολογικά και συνεχίζει. «Καθώς η ευεργεσία δεν αφορά μόνο τους μεγάλους διακρατικούς δωρητές, αλλά και επιχειρηματίες και μικρούς δωρητές, θα πρέπει να δημιουργηθεί ένα ευνοϊκό περιβάλλον για όλους. Οσον αφορά τα φυσικά πρόσωπα, η μείωση του φόρου αγγίζει ναι μεν το 20% του ποσού της δωρεάς, αλλά η σχετική έκπτωση δεν μπορεί να υπερβεί το 5% του φορολογητέου εισοδήματος (στη Γερμανία φτάνει το 100%). Οσον αφορά τα νομικά πρόσωπα, εκπίπτουν εξ ολοκλήρου οι δαπάνες για δράσεις εταιρικής κοινωνικής ευθύνης χωρίς να είναι ξεκάθαρο αν εκπίπτουν οι δωρεές προς όλους τους πολιτιστικούς φορείς. Ανενεργός παραμένει και ο νόμος Ν. 3525/2007 που θα απλουστεύει τις διαδικασίες αναφορικά με τις πολιτιστικές χορηγίες. Είναι σημαντικό να δημιουργήσουμε μια νέα γενιά δωρητών».
Σήμερα, πλέον δυναμική είναι η διεθνική ευεργεσία, η οποία άλλωστε δεν εμπλέκεται με την εφορία, καθώς τα μεγάλα κοινωφελή ιδρύματα τα οποία χρηματοδοτούνται από τους ιδρυτές τους προσφέρουν πόρους σε άλλα κοινωφελή ιδρύματα. Ομως οι ευεργέτες της διασποράς δεν απαλλάσσονται, π.χ. στις ΗΠΑ για δωρεές στην Ελλάδα, παρά μόνον μέσω ενός φορέα που διατηρεί ο δωρεοδόχος στις ΗΠΑ (όπου οι δωρεές φοροαπαλλάσσονται σε ποσοστό 100%). Με τον τρόπο αυτό χρηματοδοτούνται εκπαιδευτικοί και ερευνητικοί φορείς αγγλοσαξονικής προέλευσης (Κολλέγιο Ανατόλια, Αμερικανική Γεωργική Σχολή, Αμερικανικό Κολλέγιο της Ελλάδος, Αμερικανική και Βρετανική Αρχαιολογική Σχολή) και ιδρύματα όπως το Μουσείο Μπενάκη, το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης κ.ά. Ωστόσο, όπως εξηγεί ο κ. Γιαννόπουλος, «δεν μπορεί ο κάθε ελληνικός οργανισμός να συντηρεί ένα κοινωφελές ίδρυμα με αυτοτελές συμβούλιο και λογιστικά και νομικά έξοδα στις ΗΠΑ, ή να δρα μέσω ενός ιδρύματος τύπου King Baudouin Foundation United States, το οποίο παρακρατεί από τον δωρεοδόχο ένα ποσοστό 10%-20% για τα έξοδά του. Μια πρόταση θα ήταν να συστήσει το ελληνικό Δημόσιο ένα κοινωφελές ίδρυμα στις ΗΠΑ, το οποίο θα παρακρατεί από τους δωρεοδόχους ένα συμβολικό ποσοστό». Σύμφωνα με τον κ. Καμάρα, «η ελληνοαμερικανική κοινότητα δεν δομεί την ιεραρχία της μέσω της ευεργεσίας στην Ελλάδα. Πρόκληση αποτελεί να αναλάβουμε ενέργειες που θα προσφέρουν στους Ελληνοαμερικανούς ευεργέτες κύρος και αναγνωρισιμότητα στην Ελλάδα».
Αξιακός προσανατολισμός
Οι δωρεές καλύπτουν ανάγκες του κοινωνικού συνόλου, στις οποίες η οργανωμένη πολιτεία αδυνατεί να ανταποκριθεί. Αλλά όχι μόνο. «Αλλάζουν τον αξιακό προσανατολισμό της κοινωνίας», λέει ο κ. Καμάρας. «Ορισμένα παραδείγματα, πέρα από τα τρανταχτά: η συμβολή του Behrakis Foundation της Βοστώνης στην αντικαπνιστική εκστρατεία στην Ελλάδα, της οικογένειας Λεβέντη στις δράσεις του WWF Hellas και των ελληνοαμερικανικών και ελληνικών κεφαλαίων στη στήριξη της Actionaid Hellas, οι πόροι που διατέθηκαν από το Ιδρυμα Στ. Νιάρχος στην εκπαίδευση χαρισματικών παιδιών στο Ανατόλια, η δωρεά του Ιδρύματος Ωνάση για την ίδρυση κέντρου μεταμοσχεύσεων… Κοινωνία των πολιτών και ευεργεσία χειραφετήθηκαν. Αναβαθμίστηκε η διακυβέρνηση του μη κερδοσκοπικού τομέα αλλά και ορισμένων δημόσιων φορέων. Δημιουργήθηκε ένα πλουραλιστικό περιβάλλον όπου με τη συμβολή όλων, ευεργετών και Δημοσίου, ικανοποιείται το συλλογικό ζητούμενο», καταλήγει ο κ. Καμάρας.