Το «Κ» βρέθηκε στην πρωτεύουσα της Χιλής, που προσπαθεί να βρει τους ρυθμούς της μετά τη μεγαλύτερη κοινωνική εξέγερση των τελευταίων δεκαετιών.
Ο μικρός, καταπράσινος λόφος της Σάντα Λουτσία, ένα παλιό οχυρό των αρχών του 19ου αιώνα, που βρίσκεται στο κέντρο της χιλιανής πρωτεύουσας, κρύβει μέσα του –όπως έμαθα εκ των υστέρων– τα απομεινάρια ενός ηφαιστείου ηλικίας 15 εκατ. ετών. Ένα ηφαίστειο υπάρχει λοιπόν στο κέντρο του Σαντιάγο, μιας πόλης που, κατά το δημοσιογραφικό κλισέ, μοιάζει με ηφαίστειο έτοιμο να εκραγεί, και τις ημέρες που βρεθήκαμε εκεί είδαμε μια κοινωνία σε αναβρασμό.
Από τον περασμένο Οκτώβριο, η Χιλή, με επίκεντρο το Σαντιάγο, βιώνει τον μεγαλύτερο κλυδωνισμό στην ιστορία της μετά τη στρατιωτική δικτατορία (1973-1990). Με αφορμή την αύξηση της τιμής του εισιτηρίου του μετρό, περισσότεροι από ένα εκατομμύριο διαδηλωτές παρήλασαν στους δρόμους του Σαντιάγο, σχεδόν το 10% του πληθυσμού της πρωτεύουσας, διεκδικώντας την αναθεώρηση του συντάγματος και τη μείωση των οικονομικών ανισοτήτων. Τι απέγινε το οικονομικό «θαύμα της Χιλής», που έκανε τους αρθρογράφους των μεγάλων διεθνών οικονομικών φύλλων να παραληρούν;
Η μαζικότητα των διαδηλώσεων ξεπέρασε τον Οκτώβριο το 1 εκατομμύριο Χιλιανούς, που ζητούσαν συνταγματικές αλλαγές και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις. © Tomas Munita/The New York Times
Οι διαδηλώσεις του Οκτωβρίου γρήγορα μετατράπηκαν σε βίαια επεισόδια και αιματηρές συγκρούσεις με τη χιλιανή αστυνομία, τους λεγόμενους Καραμπινιέρους. Μέσα σε διάστημα τεσσάρων μηνών, καταστήματα λεηλατήθηκαν, πυρπολήθηκαν, σταθμοί του μετρό καταστράφηκαν, περισσότεροι από είκοσι άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους, δεκάδες τραυματίστηκαν στο πρόσωπο και φωτογραφίες με διαδηλωτές που έχασαν το ένα τους μάτι έκαναν τον γύρο του κόσμου, προκαλώντας κατακραυγή και διαβήματα οργανώσεων ανθρωπίνων δικαιωμάτων για τις τακτικές των αρχών και τη χρήση πλαστικών σφαιρών. Οι Παρασκευές στο Σαντιάγο της Χιλής ανήκουν πια σε ένα κοινωνικό κίνημα, χωρίς όμως σαφή πολιτική ταυτότητα.
Συνθήματα και ιστορία
Προσγειωνόμαστε στο Σαντιάγο μια ζεστή ημέρα του Ιανουαρίου. Στο νότιο ημισφαίριο είναι καλοκαίρι, τα σχολεία κάνουν διακοπές και η χώρα περνάει τον δικό της Ιούλιο. Περπατάμε κατά μήκος της κεντρικής Λεωφόρου Αλαμέντα, στο κέντρο της πρωτεύουσας, η οποία οδηγεί στο ανάκτορο Λα Μονέδα, το νυν προεδρικό μέγαρο, που στις αρχές του 19ου αιώνα λειτουργούσε ως νομισματοκοπείο και τώρα είναι η συνήθης κατάληξη των διαδηλωτών. Στην επιγραφή που συνοδεύει το άγαλμα του Σαλβαντόρ Αλιέντε διαβάζω «Τengo fe en Chile y su destino», που σημαίνει: «Έχω πίστη στη Χιλή και στο πεπρωμένο της».
© Tomas Munita/The New York Times
Στην κεντρική λεωφόρο βρίσκουμε τη φραγκισκανική εκκλησία του Σαν Φρανσίσκο. Χτισμένη το 1622, η εκκλησία είναι ένα από τα παλαιότερα κτίρια της Χιλής, που ανάγεται στην περίοδο της ισπανικής αποικιοκρατίας, και μια άτυπη «είσοδος» στη γειτονιά ή μπάριο, όπως λέγεται εδώ, Paris-Londres. Η μικρή γειτονιά με τους λιθόστρωτους δρόμους έχει να επιδείξει ορισμένα κτίρια με αρχιτεκτονικές επιρροές εκ Παρισίων, τα οποία ωστόσο δεν είχαν πάντα την ευγενή χρήση που υποδηλώνει η αριστοκρατική καταγωγή τους. Στο νούμερο 38 της οδού Λόντρες στεγαζόταν ένας από τους διαβόητους χώρους βασανιστηρίων της μυστικής αστυνομίας που έδρασε στα χρόνια της χιλιανής δικτατορίας. Περίπου 2.000 άνθρωποι κρατήθηκαν παράνομα μέσα στην επιταγμένη κατοικία που βλέπουμε και σχεδόν 100 από αυτούς «εξαφανίστηκαν» ή εκτελέστηκαν χωρίς να περάσουν από κάποιου είδους δίκη. Στις πλάκες του λιθόστρωτου διαβάζουμε τα ονόματα των θυμάτων.
Οι τοίχοι της μικρής γειτονιάς, όπως και οι περισσότεροι στο ιστορικό κέντρο του Σαντιάγο, είναι καλυμμένοι με συνθήματα. Η ιστορία των πρόσφατων διαδηλώσεων, τα αιτήματα, οι καταγγελίες για παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, τα θύματα γράφτηκαν με σπρέι τους τελευταίους μήνες στα κτίρια και στα μνημεία της πρωτεύουσας. «Chile desperto» διαβάζω σε έναν τοίχο, «Η Χιλή ξύπνησε», ενώ πιο κάτω κάποιος έγραψε «Δεν είμαστε η γενιά του ’73», χρονιά που επιβλήθηκε η στρατιωτική δικτατορία στη χώρα. Φυσικά, η αστυνομία, οι «pacos» όπως τους λένε κοροϊδευτικά, ο πρόεδρος Πινιέρα και ο Πινοσέτ πρωταγωνιστούν στα περισσότερα συνθήματα. Ζωγραφισμένα πληγωμένα μάτια είναι επίσης παντού, στους τοίχους βλέπω και το όνομα του Αλέξανδρου Γρηγορόπουλου μαζί με τη φιγούρα του Καμίλο Κατριλάνκα, ενός αυτόχθονα Μαπούτσε που σκοτώθηκε το 2018 από αστυνομικά πυρά, προκαλώντας μεγάλο κύμα διαδηλώσεων.
Ο Ειρηνικός Ωκεανός από το παράθυρο του σπιτιού του νομπελίστα ποιητή Πάμπλο Νερούδα. © Danielle Villasana/The New York Times
Βγαίνοντας από τη γειτονιά Paris-Londres, βλέπω απέναντι το GAM, το πολιτιστικό κέντρο του Σαντιάγο, αφιερωμένο στην ποιήτρια Γκαμπριέλα Μιστράλ, που μαζί με τον Πάμπλο Νερούδα είναι οι δύο νομπελίστες ποιητές της Χιλής. Το επιβλητικό κτίριο, χώρος συναυλιών και παραστάσεων, που αναπτύσσεται σε μια οριζόντια μνημειακή διάταξη, ξεχωρίζει χάρη στα υλικά και την ιστορία του. Όγκοι διάτρητου οξειδωμένου μετάλλου καλύπτουν την οροφή και τις όψεις του κτιρίου, το ηλεκτρισμένο χρώμα των οποίων δένει με το γυμνό σκυρόδερμα, το γυαλί και το ξύλο. Η δικτατορία του Πινοσέτ οικειοποιήθηκε το κτίριο το 1973, αλλάζοντας τη χρήση του. Επανήλθε στην αρχική του αποστολή μόλις πριν από δέκα χρόνια και θαυμάζω στην οροφή την κρεμαστή του φάλαινα, ένα από τα πολλά γλυπτά που στεγάζονται στο κέντρο.
Έξω από το GAM και όσο προχωράω προς το μπάριο Lastarria, την μποέμ γειτονιά του Σαντιάγο, περνάω μπροστά από νεαρούς μικροπωλητές και υπαίθριες αγορές. Από χυμούς εξωτικών φρούτων με φρέσκα μάνγκο και μύρτιλα, λαχταριστά αβοκάντο, τον «πράσινο χρυσό» που καλλιεργεί η Χιλή, μέχρι πίνακες ζωγραφικής, ξυλόγλυπτες μορφές από το Νησί του Πάσχα, φυλαχτά των Μαπούτσε και κεραμικά, είναι όλα απλωμένα πάνω στους δρόμους της μικρής γειτονιάς. Σε έναν πάγκο βλέπω τα τι-σερτ με τον Negro, το μαύρο σκυλάκι με το κόκκινο μαντίλι στον λαιμό που πρωταγωνίστησε στις μαθητικές διαδηλώσεις της Χιλής το 2011 και από τότε έγινε σύμβολο των κοινωνικών εξεγέρσεων. Από έναν πλανόδιο αγοράζω ένα σημειωματάριο με τυπωμένο στο εξώφυλλο ένα πληγωμένο μάτι και δεν μπορώ να μη σκεφτώ ότι όλα τελικά μπορούν να γίνουν εμπόριο.
Από ένα στενό ακούγεται μουσική, θυμίζοντας ότι στο Σαντιάγο είναι καλοκαίρι και η ζωή συνεχίζεται. Μπαρ και εστιατόρια στο μπάριο Bellavista υποδέχονται τους επισκέπτες και στα τραπεζάκια έξω σερβίρονται γευστικά θαλασσινά, περουβιανό σεβίτσε, ψητά από την Αργεντινή, δροσιστικά κοκτέιλ pisco sour και αρωματικά χιλιανά κρασιά. Στα χαμηλά κτίρια με τις εσωτερικές αυλές του μπάριο Ιτάλια, ανάμεσα σε παλαιοπωλεία και μπουτίκ Χιλιανών σχεδιαστών, κρύβονται όμορφα καφέ και ιταλικά εστιατόρια. Το χρώμα δεν λείπει από το Σαντιάγο.
Σανχάταν και διαδηλώσεις
Στον χάρτη της Νότιας Αμερικής η Χιλή μοιάζει με μια κάθετη λωρίδα γης ανάμεσα στις Άνδεις και στον Ειρηνικό Ωκεανό. Από την έρημο Ατακάμα στον βορρά μέχρι την Παταγονία στον νότο, οι κλιματικές συνθήκες αλλάζουν, κάτι που χαρίζει στη χώρα μια μοναδική βιοποικιλότητα.
Ευμάρεια εκπέμπει η εικόνα του ουρανοξύστη Sky Costanera. (Φωτογραφία: Shutterstock)
Το Σαντιάγο των περίπου 5,5 εκατ. κατοίκων βρίσκεται κάπου στη μέση του χάρτη και την πόλη διασχίζει ο ποταμός Μαπότσο, που πηγάζει από τις Άνδεις. Από το παρατηρητήριο του ουρανοξύστη Sky Costanera, που βρίσκεται περίπου 10 χλμ. ανατολικά του κέντρου της πόλης, απλώνεται μπροστά μου το Σαντιάγο. Στα 300 μ. ύψος η πόλη χάνει το ιδιαίτερο χρώμα της και κυριαρχεί το γκρίζο της πυκνοδομημένης πρωτεύουσας. Το εμπορικό κέντρο κάτω από τον ουρανοξύστη είναι ένα άτυπο σύνορο μεταξύ του ιστορικού κέντρου και των διαδηλώσεων και των πιο πλούσιων και ευκατάστατων περιοχών της πρωτεύουσας. Οι ντόπιοι ονομάζουν την περιοχή με τους ουρανοξύστες «Σανχάταν», από τις λέξεις Σαντιάγο και Μανχάταν, και η διαφορά είναι ορατή. Μεγαλύτεροι και φωτεινοί δρόμοι, καθαρά πεζοδρόμια, μάρμαρο και γυαλί, γραφεία εταιρειών και προσεγμένες κατοικίες με υπερυψωμένους φράχτες και αυλόπορτες. Στο εμβληματικό θέατρο Municipal de Las Condes, μια αφίσα με τον ηθοποιό Κωνσταντίνο Μπιμπή ντυμένο με κόκκινα φτερά διαφημίζει την παράσταση «Όρνιθες» της Στέγης και του Νίκου Καραθάνου, που παίζεται στο φεστιβάλ Santiago a Mil. Οι κοινωνικές αναταραχές οδήγησαν στην ακύρωση συναυλιών και πιο γιορτινών εκδηλώσεων, αλλά το θέατρο, ευτυχώς, δεν σταμάτησε στην πόλη.
Στην Πλατεία Ιταλίας, αφετηρία των συγκεντρώσεων, οι διαδηλωτές έφτιαξαν ένα αυτοσχέδιο μνημείο με τα ρούχα όσων έχασαν τη ζωή τους στα επεισόδια και το σύνθημα «Dignidad» («Αξιοπρέπεια»). © Tomas Munita/The New York Times
Τις μέρες που βρέθηκα στη Χιλή συμπληρώνονταν τρεις μήνες από την έναρξη των διαδηλώσεων. Γύρω από την Πλατεία Ιταλίας ή Αξιοπρέπειας (Dignidadad), όπως έχει ονομαστεί από τους διαδηλωτές, βλέπω ότι ο πετροπόλεμος έχει ξεκινήσει. Τα πλακάκια των πεζοδρομίων είναι ξηλωμένα, σημαίες της Χιλής και των Μαπούτσε υψώνονται γύρω από το βαμμένο άγαλμα του στρατηγού Μπακεδάνο στο κέντρο της πλατείας, ακούγονται συνθήματα και η αστυνομία απαντά με χημικά. Έξω από την παλιά είσοδο του μετρό, που τώρα έχει κλείσει και μετατραπεί σε ένα αυτοσχέδιο μνημείο με κρεμασμένα τα ρούχα όσων έχασαν τη ζωή τους στις διαδηλώσεις, κάποιοι χτυπούν ρυθμικά τις σιδερένιες μπάρες της σκάλας. Κινητά και φωτογραφικές μηχανές καταγράφουν τις στιγμές και μια μυρωδιά καμένου ανακατεύεται με τα δακρυγόνα. Βιτρίνες καταστημάτων και τράπεζες έχουν «θωρακιστεί» από τον φόβο των επεισοδίων. Ο όγκος της διαδήλωσης είναι μικρότερος σε σχέση με τις πορείες του περασμένου φθινοπώρου, αλλά οι εκτιμήσεις λένε ότι αυτό θα αλλάξει όσο η χώρα οδεύει προς το δημοψήφισμα του Απριλίου. Το αποτέλεσμά του θα δείξει εάν και με ποιον τρόπο θα γίνουν αλλαγές στο σύνταγμα της Χιλής, που παραμένει ίδιο από τη δεκαετία του ’80.
Στον δρόμο για το αεροδρόμιο σκέφτομαι πως είναι αδύνατον πια να διαχωρίσει κανείς το Σαντιάγο από την κοινωνία του και τα προβλήματα που αντιμετωπίζει. Η κοινωνική αγωνία έχει ποτίσει το δέρμα της πόλης και είναι ορατή παντού. Η μεγάλη πληγή των κοινωνικών ανισοτήτων για την οποία τώρα αρχίζουμε και συζητάμε στην Ευρώπη και στις δυτικές κοινωνίες γενικότερα φαίνεται πού οδηγεί αν κακοφορμίσει. Από το παράθυρο βλέπω τους μαγαζάτορες να βγάζουν τα προστατευτικά από τις βιτρίνες τους. Είναι Δευτέρα. ■