«Είχα δύο αγάλματα περίφημα, μια γυναίκα κι’ ένα βασιλόπουλο ατόφια – φαίνονταν οι φλέβες· τόση εντέλειαν είχαν. Οταν χάλασαν τον Πόρον, τα ’χαν πάρη κάτι στρατιώτες και εις τ’ Αργος θα τα πουλούσαν κάτι Ευρωπαίων· χίλια τάλλαρα γύρευαν. Αντεσε κ’ εγώ εκεί, πέρναγα· πήρα τους στρατιώτες, τους μίλησα· “Αυτά και δέκα χιλιάδες τάλλαρα να σας δώσουνε, να μην το καταδεχτήτε να βγουν από την πατρίδα μας. Δι’ αυτά πολεμήσαμεν”. (Βγάζω και τους δίνω τρακόσια πενήντα τάλλαρα.)· κι’ όταν φιλιωθούμεν με τον Κυβερνήτη, (ότι τρωγόμαστε), τα δίνω και σας δίνει ό,τι του ζητήσετε διά να μείνουν εις την πατρίδα απάνου».
Tα λόγια του Στρατηγού Μακρυγιάννη και η γνωστή του ρήση, έδωσαν το νόημα και τον τίτλο στη νέα έκθεση του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου (ΕΑΜ): «Δι’ αυτά πολεμήσαμεν» – Αρχαιότητες και Ελληνική Επανάσταση. Στις τρεις αίθουσες, βαμμένες στο χρώμα του γραφίτη, με τις δύο τεράστιες οθόνες, σε μια ατμόσφαιρα αυστηρή, δίχως μεγάλες σκηνογραφικές παρεμβάσεις, παρακολουθούμε ένα μουσειολογικό αφήγημα για τη σχέση των Ελλήνων με τις αρχαιότητες και την εθνική αφύπνιση που κορυφώθηκε στα χρόνια της Επανάστασης, φτάνοντας μέχρι την ίδρυση του ελληνικού κράτους και τα μέσα του 19ου αιώνα.
Είκοσι εξι αρχαία από τις συλλογές του μουσείου, μαζί με 26 έργα του 18ου και 19ου αιώνα, προσωρινά δάνεια (Βουλή, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Μουσείο Μπενάκη, Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών, Πινακοθήκη, Συλλογή Stephan Adler και Συλλογή Μιχάλη και Δήμητρας Βαρκαράκη), ξεδιπλώνουν την «πολύτροπη εμπλοκή της Αρχαιότητας με την Επανάσταση».
Προσέγγιση που, όπως λέει η διευθύντρια του μουσείου, δρ Μαρία Λαγογιάννη-Γεωργακαράκου, «φωτίζει εκλεκτικά την περιπετειώδη συνύπαρξη του αρχαίου κόσμου με τη νεότερη εποχή, αποκαλύπτοντας σημαντικές πτυχές της πολυσήμαντης σχέσης των αρχαιοτήτων με την Ελληνική Επανάσταση: την “ανακάλυψη” των λαμπρών μνημείων της Ελλάδας και τη συστηματική διαρπαγή και εμπορία τους από τους ξένους περιηγητές, την πολύτροπη σύνδεση της αρχαίας κλασικής παράδοσης με το κίνημα του φιλελληνισμού, την ενδυνάμωση της αυτοσυνείδησης των Ελλήνων και τις αγωνιώδεις προσπάθειές τους για τη διεκδίκηση και την προστασία της αρχαίας κληρονομιάς».
Εκθέματα από τη δεύτερη αίθουσα της έκθεσης, όπου περνάμε από τα προεπαναστατικά χρόνια σε αυτά του Αγώνα για την Ελευθερία. ΝΙΚΟΣ ΚΟΚΚΑΛΙΑΣ
Λέξεις-κλειδιά οδηγούν τον επισκέπτη στο επόμενο βήμα, και η «Κ» ξεκινάει την περιήγηση με οδηγό τη διευθύντρια του πρώτου μουσείου της χώρας, να μιλάει για την ιδεολογική προετοιμασία της Επανάστασης, τις φιλελεύθερες ιδέες που προετοίμασαν τον ξεσηκωμό του Γένους, την αφύπνιση της εθνικής συνείδησης, τους μεγάλους διαφωτιστές όπως ο Αδαμάντιος Κοραής και ο Ρήγας Φεραίος. Δύο φύλλα (το 4ο και το 7ο) από τη μνημειακή Χάρτα του παρουσιάζουν την αλληγορική μορφή της Ελλάδας, πλαισιωμένη από αρχαιοελληνικές παραστάσεις.
Στην προεπαναστατική εικονογραφία, η Ελλάδα εμφανίζεται υπόδουλη ανάμεσα σε αρχαιότητες, όπως η αλληγορική μορφή της, που παρουσιάζεται σε υδατογραφία, αλυσοδεμένη και ρακένδυτη κι ολόγυρα αρχαία. Δίπλα σε ένα αναθηματικό ανάγλυφο του 5ου αι. π.Χ, σε σχήμα ναΐσκου, και ένα αγαλμάτιο της Αθηνάς, προσέχουμε την εικονογράφηση έκδοσης, που αναφέρεται στους Ελληνες της διασποράς, Dimo Stephanopoli και τον ανιψιό του Nicolo. Μανιάτες που ζούσαν στην Κορσική, το 1797 ήρθαν στην Ελλάδα απεσταλμένοι του Ναπολέοντα Βοναπάρτη για να δουν τις επαναστατικές διαθέσεις των Ελλήνων. Στο Γύθειο, σε ένα ανάγλυφο από ναό της Νίκης, αναγνώρισαν τη μορφή της Ελευθερίας και την επιγραφή «Νίκη ή θάνατος». Το ανάγλυφο βέβαια, επιστρέφοντας, προσφέρθηκε ως δώρο στον Βοναπάρτη…
Ο θαυμασμός για την Ελλάδα και τα μνημεία της, θυμίζει η διευθύντρια του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, συνοδευόταν και από λεηλασίες και λαφυραγώγηση. Στα τέλη του 18ου αι. αρχές 19ου, το κυνήγι των αρχαίων και η διαρπαγή τους γενικεύτηκε. Ανάμεσά στους άρπαγες ήταν και μέλη επιστημονικών αποστολών και διπλωματικοί εκπρόσωποι στην Υψηλή Πύλη. Δεν ήταν μόνο ο Ελγιν και ο πράκτοράς του Λουζιέρι, αλλά και ο Γάλλος πρέσβης, κόμης Σουαζέλ Γκουφιέ με τον δικό του πράκτορα Φοβέλ, που τροφοδοτούσαν το Βρετανικό Μουσείο και το Μουσείο του Λούβρου.
Ολοι έπαιρναν «ενθύμια»
ΝΙΚΟΣ ΚΟΚΚΑΛΙΑΣ
Το ευρύ κοινό γνωρίζει όσα λαφυραγώγησε ο Ελγιν από μνημεία της Αθήνας, αλλά ανάλογα έπραξε στις Κυκλάδες και στην Πελοποννήσο. Στις Μυκήνες ζήτησε από τον εκπρόσωπο των Βρετανών στο Αργος, Θεοδωράκη Βλασσόπουλο, να ερευνήσει για λογαριασμό του και επ’ αμοιβή τον Θησαυρό του Ατρέα. Τα περισσότερα απ’ όσα βρήκε στη βιαστική ανασκαφή του ο Βλασσόπουλος, μεταφέρθηκαν σε ιδιωτική συλλογή και έπειτα, το 1816, πουλήθηκαν στο Βρετανικό Μουσείο.
«Ενθύμια» έπαιρναν οι Βρετανοί, οι Γάλλοι, οι Ρώσοι, οι Ολλανδοί, οι Γενουάτες, οι Ενετοί, όπου μπορούσαν. Στις αρχές της δεύτερης δεκαετίας του 19ου αι., ομάδα Βορειοευρωπαίων νεαρών καλλιτεχνών και αρχιτεκτόνων μοιράστηκε τις μεγαλύτερες έως τότε αρχαιολογικές ανακαλύψεις στον ναό της Αφαίας στην Αίγινα. Αλλά και από τον ναό του Επικούριου Απόλλωνα στις Βάσσες.
«Το παράδειγμα του Ελγιν στον Θησαυρό του Ατρέα ακολούθησε ο διοικητής του Μοριά, Βελή Πασάς, γιος του Αλή Πασά των Ιωαννίνων, ο οποίος διενήργησε ανασκαφές το 1810 και ανακάλυψε νέα τμήματα από τους ημικίονες που κοσμούσαν την είσοδο. Από αυτά, τρία τμήματα μεταφέρθηκαν στην Ιρλανδία, όπου έπειτα από πυρκαγιά κατέληξαν σε κάποια αποθήκη, για να παρουσιαστούν ξανά το 1905 στο Βρετανικό Μουσείο», σημειώνουν στον εξαιρετικό κατάλογο της έκθεσης η κ. Μαρία Λαγογιάννη και ο κ. Θοδωρής Κουτσογιάννης, έφορος της Συλλογής Εργων Τέχνης της Βουλής των Ελλήνων. Ομως, και άλλοι περιηγητές πήραν ό,τι μπορούσαν από τον Θησαυρό του Ατρέα, όπως ο Θείρσιος (Friedrich Thiersch). Το τμήμα κιονόκρανου που περισυνέλεξε βρίσκεται στην Καρλσρούη.
«Είναι ένα μνημείο διασκορπισμένο σε τρεις χώρες και έξι μουσεία στον κόσμο. Στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, στο Μουσείο των Μυκηνών και τα άλλα σε Μόναχο, Καρλσρούη, Βερολίνο και Βρετανία», λέει η διευθύντρια του ΕΑΜ, προτρέποντάς μας να προσέξουμε το ημερολόγιο του Παναγιώτη Σταματάκη.
Η ναυμαχία του Ναυαρίνου το 1827, αποτυπώνεται σε γαλλική πορσελάνη, με λαβές που έχουν τη μορφή φτερωτών Νικών. ΝΙΚΟΣ ΚΟΚΚΑΛΙΑΣ
Σπάζοντας τις αλυσίδες
Συνεχίζοντας την περιήγηση, στη δεύτερη αίθουσα η ατμόσφαιρα αλλάζει. Η αλυσοδεμένη Ελλάδα των προεπαναστατικών απεικονίσεων σπάει τις αλυσίδες δίνοντας τη θέση της στην Ελευθερία. Η εικονογραφία με αρχαιοπρεπές στυλ ανταποκρίνεται στο κλίμα του καιρού, όπως στο έργο με την Ασήμω Λιδωρίκη. Η σύζυγος του φρούραρχου της Ακρόπολης, Ιωάννη Γκούρα, προβάλλεται στα Προπύλαια, έχοντας πεσμένο τον δυνάστη οθωμανό. Στη διπλανή λιθογραφία ο λόρδος Βύρων, με τη σκωτσέζικη στολή του, προβάλλεται ως ήρωας της Επανάστασης με αρχαιοπρεπές κράνος. Πρότυπα που ενέπνευσαν την εικονογραφία του φιλελληνισμού όπως ο μελανόμορφος αμφορέας που εικονίζει περικεφαλαία, «συνομιλούν» με τη μόδα της εποχής. Το επιτραπέζιο ρολόι είναι ένα από αυτά. Πολλές φιλελληνικές οργανώσεις υποστηρίζουν τον αγώνα των Ελλήνων ακόμη και με έρανο όπως εικονίζεται σε λιθογραφία του 1826, με σικάτες Παριζιάνες να συνεισφέρουν. Στην ίδια προθήκη εκτίθεται κι ένα πιάτο από φαγεντιανή με τον Σατωβριάνδο να προΐσταται του φιλελληνικού κομιτάτου στο Παρίσι.
Η επιτύμβια στήλη που εικονίζει ιππέα πάνω σε άλογο από την Ακαδημία Πλάτωνος (τέλη του 5ου αι. π.Χ.), χρησιμοποιήθηκε ως πρότυπο για να αναπαραχθεί το θέμα του Γκιαούρ εναντίον του Χασάν, ενώ μία από τις ένδοξες στιγμές της αρχαίας Ελλάδας, η ναυμαχία του Ναυαρίνου το 1827, αποτυπώνεται σε γαλλική πορσελάνη, με λαβές που έχουν τη μορφή φτερωτών Νικών.
Παρακολουθούμε όμως και τι ακολούθησε λίγους μήνες μετά τη ναυμαχία στο Ναυαρίνο, όταν αποβιβάστηκαν 15.000 Γάλλοι στρατιώτες στην Πελοπόννησο με τις διαταγές του στρατηγού Mαιζών για να προστατέψουν τους Ελληνες από την εκδίκηση των Τούρκων. Τότε οργανώθηκε και επιστημονική αποστολή με τα τμήματα αρχαιολογίας, αρχιτεκτονικής και γλυπτικής της Expedition scientifique de Moree, να καταγράφουν αρχαιότητες που δημοσίευαν σε μνημειακές εκδόσεις. Οπως η μαρμάρινη Σφίγγα – Αρπυια από τη Δήλο που βλέπουμε και οι επιτύμβιες στήλες από τη Σαλαμίνα και την Τήνο.
«Βεβαίως δι’ αυτά πολεμήσαμεν, αλλά πώς τα διασφαλίσαμε…» λέει η κ. Λαγογιάννη, τονίζοντας ότι το 1827 στην Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας απαγορεύθηκε με διάταγμα η εξαγωγή αρχαιοτήτων από την Ελλάδα. Θυμίζει επίσης την ίδρυση του πρώτου Εθνικού Μουσείου από τον Καποδίστρια, την προσπάθεια της χώρας να σώσει τα αρχαία της, αλλά και την τεράστια προσφορά της Αρχαιολογικής Εταιρείας.
Μπαίνοντας στην τρίτη αίθουσα αντικρίζεις δύο φτερωτές Νίκες από τον ναό της Αρτέμιδος στην Επίδαυρο να περιστρέφονται στον αέρα. Ενα θέαμα τονισμένο ηχητικά με μουσική του Νίκου Ξανθούλη.
«Ο αποχαιρετισμός στο Σούνιο», ζωγραφικό έργο του Θεόδωρου Βρυζάκη δεξιά μας και αριστερά η ανδρική κεφαλή από τις πρώτες ανασκαφές του 19ου αι., με τους στίχους του Σεφέρη «Ξύπνησα με το μαρμάρινο τούτο κεφάλι στα χέρια» στο επιτοίχιο, είναι τα εκθέματα πριν από την κορύφωση της έκθεσης.
Μπαίνοντας στην τρίτη αίθουσα προσπαθείς να συγκρατήσεις κάθε λεπτομέρεια από το θέαμα που κορυφώνεται απέναντι, τονισμένο ηχητικά με τη μουσική του Νίκου Ξανθούλη. Δύο φτερωτές νίκες από τον ναό της Αρτέμιδος στην Επίδαυρο, περιστρέφονται αργά στον αέρα, όπως προβάλλονται στην εγκατάσταση, ενώ στο κέντρο της αίθουσας, σε προθήκες από φιμέ πλέξιγκλας, οι Νίκες που εικονίζονται σε έξι ερυθρόμορφα αγγεία, ολοκληρώνουν το πυκνό αφήγημα για την Ελευθερία, γεμάτο υπαινιγμούς και συμβολισμούς γι’ αυτά που μας εμπνέουν και μας κινούν.