«Κάθε χώρα έχει το δικό της Διαδίκτυο. Το ελληνικό εμφανίζει όλες τις ιστορικοκοινωνικές και πολιτισμικές ιδιαιτερότητες της ελληνικής κοινωνίας: ροπή στον δογματισμό και στον φανατισμό, στείρα αμφισβήτηση και αντιπαράθεση, εφήμερες και κλυδωνιζόμενες κοινωνικές σχέσεις, ασθενή συλλογική μνήμη, αδυναμία εστίασης της προσοχής στα σημαντικά, αβασάνιστη αποδοχή των λαϊκιστικών ψευδοειδήσεων και θεωριών συνωμοσίας… Η ελληνική ψηφιακή κοινωνία είναι μια ανώριμη και ευάλωτη κοινωνία» σημειώνει στην «Κ» ο Χαράλαμπος Τσέκερης, ερευνητής του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών (ΕΚΚΕ) και πρόεδρος του Ελληνικού Φόρουμ για το Ψηφιακό Μέλλον, με αφορμή τα αποτελέσματα της έρευνας του World Internet Project (WIP) που υλοποιείται στην Ελλάδα από το ΕΚΚΕ.
«Χρησιμοποιούμε το Διαδίκτυο μη ορθολογικά. Το ελληνικό καφενείο –το πάθος, οι συγκρούσεις, η πολιτική ανωριμότητα και αδαημοσύνη, η έλλειψη αυτονομίας– σιγά σιγά εγκαθίσταται στο προηγμένο τεχνολογικό περιβάλλον. Στη δεκαετία του ’80 είχαμε τα “μπλε” και τα “πράσινα” καφενεία, σήμερα το σπορ της πολιτικολογίας έχει μεταφερθεί από τον φυσικό χώρο στο Διαδίκτυο. Οι χρήστες ενημερώνονται από τα κοινωνικά δίκτυα, κυρίως από το Facebook, το οποίο από την αλγοριθμική του φύση ευνοεί τις συγκρούσεις, τη δημιουργία παράλληλων κόσμων που δεν συνομιλούν μεταξύ τους», εξηγεί ο κ. Τσέκερης, ο οποίος είναι ο συντονιστής και κύριος ερευνητής του WIP Greece.
«Το Facebook, στο οποίο είμαστε πολύ επιδέξιοι σύμφωνα με την έρευνα του WIP, η οποία αναμένεται να δημοσιευθεί από τη διαΝΕΟσις, μας οδηγεί στους ονομαζόμενους “θαλάμους αντήχησης”. Δηλαδή σε κλειστά διαδικτυακά περιβάλλοντα με πρωτόγνωρες τεχνικές δυνατότητες, όπου ο καθένας επικοινωνεί με όσους συμφωνούν μαζί του, επιβεβαιώνεται και αυτοθαυμάζεται αδιαφορώντας για ό,τι υπάρχει έξω από αυτά. Οι θάλαμοι αντήχησης σηκώνουν σκόνη, όπως θα έλεγε ο Γερμανός κοινωνιολόγος Νίκλας Λούμαν, κάνουν την κοινωνία αόρατη. Οι μικρές αυτοαναφερόμενες ομάδες έχουν για τα μέλη τους μεγαλύτερη σημασία από τους απρόσωπους θεσμούς και κανόνες», λέει ο κ. Τσέκερης.
«Ευνοούνται οι μεροληψίες και τα ένστικτα, κυριαρχεί μια κακοφωνία στάσεων, αντιλήψεων, γνωμών, που πριονίζουν τη φιλελεύθερη δημοκρατία, η οποία προαπαιτεί μια κοινότητα διαλόγου γύρω από κοινές αξίες και μια κοινή αντίληψη της πραγματικότητας. Οταν αυτή θρυμματίζεται, τότε θρυμματίζεται η κοινωνική συνοχή και αυξάνονται οι ανισότητες, ένας εκρηκτικός συνδυασμός που οδηγεί τους χρήστες να κλείνονται περισσότερο στον εαυτό τους. Να αγνοούν όχι μόνο τις πολύπλοκες πολιτικές διαδικασίες, π.χ. προγράμματα δημοσιονομικής προσαρμογής, υποθέσεις δημόσιου ενδιαφέροντος τύπου Novartis, αλλά και σημαντικά κοινωνικά θεμάτα π.χ. προσφυγικό, τρόπος λειτουργίας των θεσμών, κ.λπ. Οπως προφήτευσε ο Χάξλεϊ, αν και υπάρχει διαθέσιμη γνώση και πληροφορία, οι ευάλωτοι σε εποχές κρίσης και χειραγωγήσιμοι “ένοικοι” των θαλάμων αντήχησης, δεν έχουν διάθεση να αναστοχαστούν, περιορίζονται στην πληροφορία που τους βολεύει, διότι σε έναν κλειστό κόσμο όπου τα συναισθήματα κυριαρχούν, τους αρκεί να περνούν καλά με όσους συμφωνούν μαζί τους. Είναι ένα αναπαυτικό μαξιλάρι στο οποίο βρίσκουν την υπαρξιακή ανακούφιση που απουσιάζει από την εξωδιαδικτυακή ζωή. Οι θάλαμοι αντήχησης είναι ένα φαινόμενο διάχυτο στις μικρές ηλικίες, βλάπτει τις δεξιότητες της γραφής και της ανάγνωσης των παιδιών και των εφήβων, τον ποιοτικό διάλογο, τη δημόσια ομιλία. Ποτέ δεν είχαμε μια κουλτούρα ανάγνωσης βιβλίων, εφημερίδων, αλλά το φαινόμενο αυτό οξύνεται πλέον επικίνδυνα».
Στο Διαδίκτυο βαθαίνουν παλιές κοινωνικές ψηφιακές ανισότητες με βάση το φύλο, την ηλικία, τον τόπο και δημιουργούνται νέες, που έχουν να κάνουν με την ποιότητα χρήσης του Διαδικτύου. «Ενα μικρό μόνο ποσοστό χρηστών το χρησιμοποιεί δημιουργικά για να επιχειρήσει, να πειραματιστεί, να συνδεθεί με τον υπόλοιπο κόσμο, να αναπτυχθεί οικονομικά, γνωστικά. Οι περισσότεροι το χρησιμοποιούν κυρίως για επικοινωνία και ψυχαγωγία – αυξάνεται ραγδαία η χρήση online παιχνιδιών και επεκτείνεται ο εθισμός σε αυτά, ιδίως στο νεανικό κοινό. Στο μέλλον ορισμένοι θα έχουν υψηλή ποιότητα παροχής υπηρεσιών γιατί θα γνωρίζουν πώς να τις αναζητήσουν και θα μπορούν να τις πληρώσουν, οι υπόλοιποι θα τις στερούνται. Η ψηφιακή κοινωνία και οικονομία δεν μπορεί να αναπτυχθεί χωρίς πολίτες με παιδεία χρήσης των μέσων και συμμετοχής στα κοινά, χωρίς δεξιότητες που ευνοούν την εξωστρέφεια, τις μεταρρυθμίσεις και ωθούν τους χρήστες να προκαλέσουν την απαιτούμενη εκσυγχρονιστική αλλαγή», εξηγεί ο κ. Τσέκερης.
Παρωχημένες αντιλήψεις
Ο ερευνητής του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών (ΕΚΚΕ) και πρόεδρος του Ελληνικού Φόρουμ για το Ψηφιακό Μέλλον, Χαράλαμπος Τσέκερης.
«Οι γραμμικές αντιλήψεις με τις οποίες εκπαιδευθήκαμε, μέσω της ελληνικής οικογένειας, είναι πλέον παρωχημένες. Παύει η οικοδόμηση της ζωής του ατόμου στη βάση των δύο σταδίων, της εκμάθησης και της εργασίας, όπως παρατηρεί ο Ισραηλινός ιστορικός Γιουβάλ Νόα Χαράρι. Ειδικά στην Ελλάδα είχαμε εκπαιδευθεί με το όνειρο του πτυχίου και της υπαλληλοποίησης, σε μια γραμμική λογική κατά την οποία η οικογένεια μας παρείχε οικονομική και ψυχολογική ασφάλεια, μας προσέφερε ταυτότητα και οργάνωση του εαυτού μας. Αυτήν την ασφάλεια, στη συνέχεια θα μας την παρείχε το κράτος, μέσω μιας θέσης υπαλλήλου μέχρι τη συνταξιοδότηση. Αυτά τα δύο στάδια δεν υπάρχουν πια. Το στάδιο της εκμάθησης δεν είναι πλέον γραμμικό, καθώς η γνώση απαιτεί πολλούς και διαφορετικούς πόρους, τα γνωστικά εφόδια του σχολείου και του πανεπιστημίου δεν μας εξασφαλίζουν το μέλλον, άρα η οργάνωση του εαυτού και της ταυτότητας είναι πλέον ρευστή. Την αλλαγή αυτή μπορούν να διαχειριστούν, ευκολότερα οι νέοι, που έχουν εκπαιδευθεί σε πολλαπλές ταυτότητες, στη διαρκή εναλλαγή κοινωνικών ρόλων. Το στάδιο της εκμάθησης παρατείνεται πλέον διά βίου, πρέπει σε όλη μας τη ζωή να επικαιροποιούμε προσόντα και δεξιότητες. Είναι επείγον να διαμορφωθεί ένα διαρκώς επικαιροποιούμενο οικοσύστημα ψηφιακών μετα-δεξιοτήτων ώστε να μην ενισχυθεί το ψηφιακό χάσμα. Οι εργασιακές σχέσεις είναι ρευστές, μέσα στο πλαίσιο της gig economy, της οικονομίας της εφήμερης εργασίας, της οικονομίας της πλατφόρμας, η οποία μετατρέπει εργαζόμενους, κράτος, μεταξύ τους σχέσεις, ανθρώπινες σχέσεις, συναισθήματα σε φορείς διαμεσολάβησης, σε μέρος των ψηφιακών δικτύων».
Εκτός από την εργασία, θρυμματίζεται και η αγάπη –η δεύτερη πηγή ευτυχίας μας, κατά τον Φρόιντ, από τον τρόπο που οργανώνεται ο διαδικτυακός εαυτός μας. «Τα συναισθήματα μπαίνουν στη δίνη των ρευστών σχέσεων, της έλλειψης εμπιστοσύνης, των ασύγχρονων και ασώματων διεπαφών. Βλέπουμε ανθρώπους συναισθηματικά αποδιοργανωμένους να βρίσκουν συναισθηματικό έρεισμα μόνο σε ακραίες ρητορικές και εύπεπτες αφηγήσεις. Σύμφωνα με έρευνα, η θετική συναισθηματική ανταπόκριση 100.000 χρηστών σε ένα γεγονός στο Τwitter εξουδετερώνεται από την αρνητική συναισθηματική ανατροφοδότηση μόλις 50 χρηστών. Οπως λέει ο Γερμανός φιλόσοφος των μέσων Νόρμπερτ Μπολτζ, ζούμε στην εποχή της νέας προφορικότητας, δηλαδή της κατίσχυσης του θυμικού. Που σημαίνει ότι η νεωτερική δύναμη της τεχνολογίας δεν μας εκσυγχρονίζει πάντα, απεναντίας μπορεί να αφαιρεί εκσυγχρονισμό».
Η 4η φάση της παγκοσμιοποίησης, που τροφοδοτείται από τις τεχνολογίες της 4ης Βιομηχανικής Επανάστασης, «κατά την οποία οι πολίτες θα έπρεπε να αξιοποιούν την αβεβαιότητα και την πολυπλοκότητα και να εκμεταλλεύονται το χάος, αποτελεί ένα αύριο για το οποίο δεν είμαστε καθόλου προετοιμασμένοι», εξηγεί ο κ. Τσέκερης. «Κατεστημένες και παρωχημένες νοοτροπίες και αξίες, συντηρητικές και κλειστές ιδέες, επιβραδύνουν τη διαμόρφωση, μέσα στο πλαίσιο που θέτουν οι αλγόριθμοι, ενός θετικού ψηφιακού αφηγήματος που να συμπεριλαμβάνει όλους τους πολίτες», καταλήγει ο ίδιος.