Πριν από λίγες εβδομάδες συμπληρώθηκαν πενήντα χρόνια από τον θάνατο της Ελλης Λαμπρίδη (1896-1970), της πρώτης Ελληνίδας φιλοσόφου. Και μόνο το βιογραφικό της να διαβάσει κανείς αντιλαμβάνεται ότι ήταν μια γυναίκα που πρωτοπορούσε, μαχητική, αντισυμβατική, που έζησε σε ταραγμένους και επικίνδυνους καιρούς. Η ζωή της σφραγίστηκε από τον τραγικό θάνατο της κόρης της αλλά και από τη γνωριμία της με τον Νίκο Καζαντζάκη, που την ενέπνευσε και την εμπλούτισε. Η ίδια μπόρεσε να επιβιώσει παρά τα σοβαρά βιοποριστικά προβλήματα που είχε, δουλεύοντας ασταμάτητα, αφιερωμένη στη μελέτη και στην εκπαιδευτική δραστηριότητα. Καρπός, η «Φιλοσοφική βιβλιοθήκη» που δημιούργησε και άφησε πίσω της, η οποία σήμερα παραμένει «σκονισμένη», ανενεργή.
Η Ελλη Λαμπρίδη γεννήθηκε στην Αθήνα το 1896 από πατέρα Ηπειρώτη και μητέρα Αθηναία. Επειτα από σπουδές φιλολογίας στην Αθήνα και μεταπτυχιακές σπουδές στη Ζυρίχη –απ’ όπου έλαβε το διδακτορικό της δίπλωμα στη φιλοσοφία– και στο Λονδίνο, εργάζεται ως καθηγήτρια και διευθύντρια σε σχολεία και παρθεναγωγεία της Κωνσταντινούπολης και της Αθήνας. Το 1935 απολύεται από την υπηρεσία της –όπως πολλοί άλλοι δημόσιοι υπάλληλοι την εποχή αυτή– και στερείται τη βασική πηγή βιοπορισμού της. Το 1939 πηγαίνει στην Αγγλία με υποτροφία του Βρετανικού Συμβουλίου, για έρευνα στο Παιδαγωγικό Ινστιτούτο του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, ενώ συγχρόνως πραγματοποιεί σπουδές φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ. Ο πόλεμος τη βρίσκει στην Αγγλία. Αποκλείεται εκεί πέντε χρόνια εξαιτίας του πολέμου.
Επιστρέφει στην Ελλάδα το 1945, όπου βρίσκει νεκρή από θραύσμα βρετανικού όλμου την κόρη της. Το 1946 επιστρέφει στην Αγγλία. Η συνεργασία της με την Κίνηση για τη Δημοκρατία στην Ελλάδα είχε ως αποτέλεσμα να της αφαιρεθεί η ιθαγένεια και να στερηθεί το διαβατήριό της. Παραμένει αναγκαστικά στην Αγγλία άλλα δέκα χρόνια. Επαναπατρίζεται οριστικά στην Ελλάδα το 1960. Εγκαθίσταται στο ισόγειο ιδιόκτητο διαμέρισμά της και συνεχίζει το συγγραφικό της έργο. Δεν έχει σύνταξη, ούτε μόνιμη εργασία. Τα εισοδήματά της προέρχονται από παραδόσεις μαθημάτων ελληνικών και μεταφράσεις, καθώς και από το χαμηλό ενοίκιο ενός μικρού διαμερίσματος. Αντιμετωπίζει πρόβλημα βιοπορισμού. Γίνεται μέλος της Σοσιαλιστικής Δημοκρατικής Ενωσης και στις εκλογές του 1964 είναι υποψήφια με το Ελληνικό Σοσιαλιστικό Κόμμα. Δημοσιεύει άρθρα, μελέτες, εκδίδει φιλοσοφικά βιβλία, δοκίμια και το αυτοβιογραφικό της βιβλίο «Νίκη» (το όνομα της κόρης της). Κατά τη διάρκεια της δικτατορίας της απαγορεύεται η έξοδος από την Ελλάδα και της αφαιρείται πάλι το διαβατήριο. Πεθαίνει το 1970.
Το όνειρό της το κατέγραψε στη διαθήκη της: Να γίνει το διαμέρισμά της μια Φιλοσοφική Βιβλιοθήκη, στην οποία «θα προσέρχονται άνθρωποι ειδικώς αφιερωμένοι στη φιλοσοφία». Ζητάει τη συνδρομή φίλων της ως εκτελεστών της διαθήκης. Η ίδρυση της Φιλοσοφικής Βιβλιοθήκης συναντά δυσκολίες. Τελικά το κληροδότημα περνάει στην Ακαδημία Αθηνών και ιδρύεται η Φιλοσοφική Βιβλιοθήκη ως εποπτευόμενο ίδρυμα της Ακαδημίας. Τα βιβλία μπαίνουν στα ράφια, τοποθετείται ένα τραπέζι με καρέκλες για τους μελετητές, ετοιμάζεται και επιπλώνεται το γραφείο του επιστημονικού συμβούλου της Ακαδημίας. Τα υπόλοιπα δωμάτια γίνονται αποθήκες.
Το 2020, η Φιλοσοφική Βιβλιοθήκη κλείνει 40 χρόνια ζωής. Ποιας ζωής; Δεν χρειάζεται να ψάξει κανείς πολύ για να διαπιστώσει την ανύπαρκτη λειτουργία της. Αρκεί να μπει στην ιστοσελίδα και να αναζητήσει πληροφορίες. Οι πληροφορίες που θα αποκομίσει είναι τρεις: μία διεύθυνση, ένας αριθμός τηλεφώνου και μια ηλεκτρονική διεύθυνση. Τίποτε άλλο. Καμία βιβλιογραφική πληροφορία για τις συλλογές της, για τις ώρες και τους κανόνες λειτουργίας της βιβλιοθήκης. Μια βιβλιοθήκη αποτελεί κιβωτό γνώσης και πρέπει να προσφέρει τη γνώση σε εκείνους που την αναζητούν. Μια βιβλιοθήκη πρέπει να προβάλλεται ως ένας ανοικτός χώρος για μελέτη. Αυτή ήταν η επιθυμία της Ελλης Λαμπρίδη. Ας γίνει κάτι έστω και 50 χρόνια μετά.
Επιμελήθηκε, έγραψε εισαγωγή και σχόλια για το βιβλίο «Νίκος Καζαντζάκης – Ελλη Λαμπρίδη. Αλληλογραφία με τη Μουντίτα, 1927-1957», ΜΙΕΤ 2018, αλλά και για τη νουβέλα της Ελλης Λαμπρίδη «Καπνός ήταν…» (Καστανιώτης, 2019), στην οποία η συγγραφέας περιγράφει τη γνωριμία, τον δεσμό και τις περιηγήσεις της με τον Ν. Καζαντζάκη, το 1918 στη Ζυρίχη.
* Η Γιολάντα Χατζή είναι φιλόλογος και συγγραφέας.