Εορτασμοί και συμβολισμοί

6' 12" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Τα έθιμα της Αποκριάς δεν είναι μόνο γιορτή, αλλά μαρτυρούν και τη βαθύτερη ανάγκη του ανθρώπου να νικήσει τους φόβους του και να εξυψώσει τη φύση.

Μεταμφιέσεις, προσωπεία, φωτιές, αθυροστομία, σάτιρα, αναπαραστάσεις γάμου και νεκρανάστασης. Χαρά, γέλιο, εξωστρέφεια, ανάταση ψυχής. Τα υλικά με τα οποία είναι φτιαγμένες οι Αποκριές είναι λίγο πολύ κοινά σε όλη την Ελλάδα και έχουν κοινό στόχο από τους προϊστορικούς χρόνους μέχρι σήμερα την ευετηρία ή, αλλιώς, καλοχρονιά. Είναι η ευφορία της γης και της σοδειάς, η γονιμότητα και η υγεία ανθρώπων και ζώων. Αυτά προσπαθούσαν να εξασφαλίσουν οι αγροτικές κοινωνίες με τις τελετουργίες τους σε αυτή τη χρονική περίοδο, που σηματοδοτεί το πέρασμα από τον χειμώνα στην άνοιξη. «Στα χωριά ο αγρότης, ακόμα και μέσα στα γέλια και τα φαγοπότια της Αποκριάς, έχει την αίσθηση της μεταβολής που συμβαίνει την εποχή αυτή στη φύση και θέλει με πράξεις και ενέργειες που ανάγονται σε παλαιές μαγικές συνήθειες να υποβοηθήσει τον ερχομό της άνοιξης, να εξασφαλίσει τη βλάστηση και την ευφορία των αγρών. Ώστε δεν είναι απλώς η διάθεση για ευθυμία και διασκέδαση η αιτία που προκάλεσε σε όλους τους ευρωπαϊκούς λαούς τη γένεση των τόσο παράδοξων αγροτικών εθίμων της Αποκριάς, αλλά κάποια βαθύτερη τάση της ψυχής, η οποία αισθάνεται την εξάρτηση του φτωχού ανθρώπου από τη φύση», διαβάζουμε στο βιβλίο «Ελληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρείας» (εκδ. Εστία) του ερευνητή λαογράφου Γεωργίου Μέγα.

Το ξύπνημα της φύσης

«Όλα από εκεί ξεκινούν», μας επιβεβαιώνει σήμερα ο Ευάγγελος Καραμανές, διευθυντής του Κέντρου  Έρευνας Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών. «Όταν το δωδεκάθεο παρήκμασε και οι αρχαίες λατρείες κυνηγήθηκαν από τον χριστιανισμό, οι μεγάλοι θεοί ήταν εύκολο να εκθρονιστούν, οι μικροί όμως, δαίμονες, ξωτικά κ.ά., καθώς δεν στηρίζονταν στην πολιτική οργάνωση της λατρείας, συνέχισαν να υφίστανται, καθώς ήταν ριζωμένοι στις συνειδήσεις του απλού λαού. Τις ποικίλες απειλές προσπαθούσαν να ξορκίσουν οι άνθρωποι με τις διάφορες μαγικο-θρησκευτικές εκδηλώσεις. Ένιωθαν χρέος τους να προστατεύσουν την κοινότητα, αλλά και να βοηθήσουν τη φύση να ξυπνήσει. Και αυτό συμβαίνει σε όλη την Ευρώπη την ίδια εποχή, χάρη και στο ενοποιημένο ημερολόγιο. Οι Αποκριές σηματοδοτούν την είσοδο στην άνοιξη, και ασφαλώς δεν είναι τυχαία η χρονική στιγμή», συμπληρώνει. 

Συχνά αναφέρεται ότι οι αποκριάτικοι εορτασμοί έχουν τις ρίζες τους στα Ανθεστήρια, τις γιορτές προς τιμήν του θεού Διονύσου που τελούνταν στην κλασική Αθήνα. Σύμφωνα με τον κ. Καραμανέ, αυτό δεν ευσταθεί: «Τα δρώμενα έχουν πολύ βαθιές ρίζες στον χρόνο. Φαίνεται από τις λαογραφικές καταγραφές που έκανε ο Νικόλαος Πολίτης από τον 19ο αιώνα και έπειτα, και υπάρχουν μαρτυρίες πολύ παλαιότερες – για παράδειγμα, ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος τα καταγράφει για να τα κατακρίνει. Ασφαλώς, μπορούμε να καταλάβουμε ότι πρόκειται για εκδηλώσεις με ρίζες στην αρχαιότητα, ακόμη και στην προϊστορία, ωστόσο το να προσπαθήσουμε να τα συνδέσουμε με γραμμικό τρόπο μάλιστα, σαν απευθείας καταγωγή, με μια συγκεκριμένη λατρεία της κλασικής αρχαιότητας, μιας συγκεκριμένης πόλης-κράτους που δεν είχε καν ιερατείο, είναι λάθος. Σε κάθε περίπτωση, το σχήμα του θνήσκοντος θεού ο οποίος ανασταίνεται πατάει σε μοτίβα της ρωμαϊκής περιόδου της Αθήνας συνήθως και είναι βαθιά ριζωμένο στην Ελλάδα και στην Ανατολική Μεσόγειο», καταλήγει.

Τα δρώμενα της Αποκριάς αποτελούν μια ωδή στη φύση, ώστε αυτή να ξυπνήσει. Είναι ένας τρόπος να εξευμενίσουν οι άνθρωποι τα στοιχεία της φύσης και να γιορτάσουν το τέλος του χειμώνα, καλωσορίζοντας την καρποφορία και την ανάσταση. Περιλαμβάνουν τρεις τελετουργικές πράξεις: όργωμα-σπορά, γάμο-τεκνοποίηση, θάνατο-ανάσταση. Στο σύνολό τους οι αναπαραστάσεις αυτές γίνονται σήμερα μόνο στη Νέδουσα της Μεσσηνίας.

Προσωπεία, κουδούνια και ανατροπές

Το πιο χαρακτηριστικό στοιχείο της Αποκριάς είναι οι μεταμφιέσεις. Όπως αναφέρει ο δρ Λαογραφίας Γιώργος Αικατερινίδης, «η αφετηρία φαίνεται να είναι μαγική. Ξεκινά από την πίστη ότι αυτός που ντύνεται με δέρμα ζώου ή φοράει προσωπίδα, όσο διαρκεί η μεταμφίεση, ενσαρκώνει εκείνο που εικονίζει και αποκτά τη δεξιότητα ή τη δύναμή του». Όσον αφορά τις αστικές μεταμφιέσεις, τις αποδίδει και σε ψυχολογικούς λόγους για «την ανάγκη της μεταμόρφωσης με μια πλατύτερη έννοια, μια ανάγκη που ξεκινά από την προσπάθεια του ανθρώπου να ξεπεράσει τον εαυτό του, τείνοντας προς κάποια εξωπραγματική κατάσταση».

Περισσότερο ή λιγότερο εμφανής από τόπο σε τόπο, ο συμβολισμός γίνεται συχνά με τραγόμορφες φορεσιές και κουδούνια. Από τα πιο χαρακτηριστικά δρώμενα του είδους είναι του Σοχού, της Σκύρου, των Σερρών και του Μεσότοπου Λέσβου. Οι ενδυμασίες και ο τρόπος εορτασμού αλλάζουν από περιοχή σε περιοχή και μορφοποιούνται από πολλούς παράγοντες, όπως η ιστορία, η ταυτότητα του τόπου και οι συνήθειες των ανθρώπων. Η Σκύρος, για παράδειγμα, διατηρεί μια αρχέγονη αμφίεση, αφού ανέκαθεν ήταν μια ποιμενική κοινωνία, ενώ η Νάουσα μας παραπέμπει στην Επανάσταση και την εποχή της Τουρκοκρατίας.

Η λέξη-κλειδί της Αποκριάς είναι η «ανατροπή». Οι Αποκριές συμβόλιζαν πάντα την ελευθεριότητα και την κατάργηση των ορίων, κι αυτό αποδίδεται σήμερα στους εορτασμούς με σκωπτικά δρώμενα γεμάτα βωμολοχίες, άσεμνα τραγούδια, φαλλόμορφα αντικείμενα και πειράγματα. Η απόλυτη ανατροπή της καθημερινότητας και της καθεστηκυίας τάξης, η ικανοποίηση σωματικών επιθυμιών, η αντιστροφή των κοινωνικών ρόλων ή η εξίσωσή τους είναι συνυφασμένες με τις μέρες αυτές. Σύμφωνα με ερμηνείες των ανθρωπιστικών επιστημών, είναι μια περίοδος κατά την οποία ο κόσμος και η τάξη ανατρέπονται – μαζί με τη φύση. Οι φτωχοί γίνονταν βασιλιάδες, οι δικαστές δικάζονταν από τους υποδεέστερους του χωριού, ενώ σε δεύτερο πλάνο οι ερωτικές συνευρέσεις ήταν ελεύθερες, καθώς τις κάλυπτε και τις κρατούσε για πάντα μυστικές η εκάστοτε αποκριάτικη στολή. Άλλοτε πάλι, η κατάσταση ξέφευγε και οδηγούσε ακόμη και σε εξεγέρσεις, σίγουρα πάντως περιλάμβανε μια μορφή κοινωνικής διαμαρτυρίας, η οποία διακρίνεται μέχρι σήμερα στα σατυρικά δρώμενα και άρματα, όπως και στις ονομαστές παρόλες.

 «Ήταν και μια μορφή εκτόνωσης, αν θες. Στις παραδοσιακές κοινωνίες η ιεραρχία και τα ήθη ήταν πολύ αυστηρά. Πολλά πράγματα που σήμερα θεωρούμε αυτονόητα και δεδομένα δεν υπήρχαν. Ο δημόσιος χώρος, για παράδειγμα, δεν ανήκε σε όλους. Αν ήσουν βοσκός, δεν επιτρεπόταν να καθίσεις στο καφενείο κάτω από τον πλάτανο. Ήταν πολύ σημαντική αυτή η πρόσκαιρη έστω αντιστροφή ρόλων και η απελευθέρωση των ηθών», επισημαίνει ο κ. Καραμανές.

ΤΙ ΣΗΜΑΙΝΕΙ

– Αποκριές Προέρχεται από το «απο-» (στερητικό) + «κρέως» (γεν. του ουσιαστικού «κρέας») και σημαίνει την αποχή από το κρέας. Το ίδιο και η λατινογενής λέξη «καρναβάλι».

– Τριώδιο Η λέξη προέρχεται από το ομώνυμο εκκλησιαστικό βιβλίο που έχει τρεις ωδές (Κανόνες) αντί για εννέα, όπως συμβαίνει συνήθως, και διαβάζεται για διάστημα δέκα εβδομάδων –έως το Μεγάλο Σάββατο–, παρότι φαίνεται να αναφέρεται μόνο στις τρεις πρώτες εβδομάδες.

– Εβδομάδα Προφωνούσιμη ή Απολυτή Είναι η πρώτη εβδομάδα, μόλις ανοίξει το Τριώδιο, κατά την οποία πιστεύεται ότι οι ψυχές κυκλοφορούν στον επάνω κόσμο και οι άνθρωποι προσπαθούν να τις καλοπιάσουν.

– Εβδομάδα Κρεατινή ή Ολόκριγια, ή Άρτσι Βούρτσι Η δεύτερη εβδομάδα, κατά την οποία δεν τηρείται καθόλου νηστεία, ούτε Τετάρτη και Παρασκευή. Η κρεοφαγία κορυφώνεται την Τσικνοπέμπτη, κατά την οποία όλοι πρέπει να τσικνώσουν, ενώ ξεκινούν και οι μεταμφιέσεις.  

– Εβδομάδα Τυρινή ή Μακαρονού Η τελευταία εβδομάδα, κατά την οποία δεν καταναλώνεται καθόλου κρέας παρά μόνο πίτες, τυροκομικά και φυσικά μακαρόνια, ένα φαγητό που θεωρείται νεκρικό, μια και είναι Ψυχοσάββατο. Η τελευταία Κυριακή λέγεται Τρανή Αποκριά και σε διάφορους τόπους παίζεται το παιχνίδι Χάσκα: Ένα βραστό αυγό, που συμβολίζει την αναγέννηση, δένεται με νήμα και τα παιδιά προσπαθούν να το πιάσουν με το στόμα ενώ αυτό αιωρείται. «Με αυγό να το κλείσω, με αυγό να το ανοίξω», λένε, εννοώντας το κόκκινο αυγό με το οποίο θα σταματήσει η νηστεία το Πάσχα.

– Καθαρά Δευτέρα Ονομάστηκε από τη λάτρα που έκαναν οι γυναίκες πλένοντας τα σκεύη που είχαν χρησιμοποιηθεί στα γλέντια της Τρανής Αποκριάς. Είναι η μέρα μετάβασης από την απόλυτη διασκέδαση στη Μεγάλη Σαρακοστή και στη νηστεία, η πρώτη μέρα της διατροφικής κάθαρσης.

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή