Απόφοιτος της Σχολής Ανθρωπιστικών Σπουδών του Τμήματος Ελληνικού Πολιτισμού του ΕΑΠ, ο Ιωάννης Μπουσίου είναι ο εμπνευστής αναβίωσης των Φαλληφορίων, μιας αρχαιοελληνικής διονυσιακής τελετής που ήταν αφιερωμένη στον φαλλό (σύμβολο της γονιμότητας). Με Μαινάδες, Σατύρους και περιπαιχτικούς Πανίσκους, προσωπεία από γυψόγαζα και χορευτικές κινήσεις βασισμένες σε αποτυπώσεις αρχαίων αγγείων, τα Φαλληφόρια είναι, κατά τον ίδιο, η αφετηρία πολλών παραδοσιακών λαογραφικών δρώμενων – κυρίως των αποκριάτικων.
Τι είναι τα Φαλληφόρια; Ποιες οι ρίζες τους και ποια η σχέση τους με την αρχαία Αθήνα;
Φαλληφόρια ονομαζόταν μια γιορτή που λάμβανε χώρα στην Αττική στο πλαίσιο των Κατ’ Αγρούς Διονυσίων. Όπου συναντάμε τελετές Διονυσίων συναντάμε και φαλληφορίες. Άντρες μεταμφιεσμένοι σε Σειληνούς και Σατύρους χόρευαν γύρω από το ξόανο του Διονύσου, κρατώντας δάδες, θύρσους και ραβδιά που κατέληγαν σε δερμάτινους φαλλούς. Όσοι συμμετείχαν στην πομπή έπιναν κρασί από δερμάτινους ασκούς, πείραζαν τους περαστικούς και καλούσαν τον Διόνυσο-Φαλλήνα (προσωποποίηση του φαλλού) να γιορτάσει μαζί τους. Αυτό κάνουμε κι εμείς. Η επιλογή της αναβίωσης ήταν απλή: θελήσαμε πρώτα να βιώσουμε κι έπειτα να αναβιώσουμε –εδώ και επτά χρόνια– την αρχέγονη μορφή των γιορτών, που μάλιστα τελούνταν κοντά στο θέατρο του Διονύσου. Η πομπή περνάει από όλο το ιστορικό κέντρο της Αθήνας, όπως και στην αρχαιότητα. Τα Φαλληφόρια ζωντανεύουν το τελευταίο Σαββάτο της Αποκριάς (φέτος στις 29 Φεβρουαρίου, στις 18.30). Σημείο συνάντησης με το κοινό είναι το Μουσείο της Ακρόπολης.
Υπάρχει διαφορετική θεματική κάθε χρονιά;
Το δρώμενο συνεχώς εμπλουτίζεται. Πέρυσι εμφανίστηκε το προσωπείο του Πάνα, το οποίο φέτος θα συμπληρωθεί από τους περιπαιχτικούς Πανίσκους που θα τον συνοδεύουν, καθώς και από ένα νέο προσωπείο Μαινάδας το οποίο βρέθηκε σχετικά πρόσφατα σε ανασκαφές της Μακεδονίας. Η σημαντικότερη προσθήκη, η οποία όμως έχει και αρκετά μεγάλο κόστος, θα είναι η κατασκευή ενός μεγαλειώδους άρματος, όπως απεικονίζεται σε θραύσματα της αρχαίας αγγειογραφίας. Γι’ αυτό σκοπεύουμε την επόμενη χρονιά να απευθυνθούμε στον Δήμο Αθηναίων, ελπίζοντας να αγκαλιάσει το δρώμενο.
Ποια η ιδιότητά σας στα Φαλληφόρια;
Ήμουν αυτός που είχε την αρχική ιδέα της αναβίωσης. Τα Φαλληφόρια όμως, για να πραγματοποιηθούν, πλαισιώνονται από τη χορογράφο Λίλυ-Αρσινόη Καραδήμα, η οποία ηγείται της ομάδας Τέχνης και Χορού Ατραπός, και από τον γλύπτη και ιστορικό τέχνης Εξηκία Τριβουλίδη, δημιουργό των προσωπείων και όλων των αντικειμένων.
Ως υπεύθυνος έρευνας, τι είναι αυτό που σας εντυπωσίασε περισσότερο ψάχνοντας πληροφορίες για το αρχαίο δρώμενο;
Αυτό που πραγματικά με μάγεψε όταν ερευνούσα ήταν η συνειδητοποίηση ότι κάθε, μα κάθε λεγόμενο και ως «παραδοσιακό καρναβαλικό δρώμενο» αντλεί απευθείας την καταγωγή του από τα Φαλληφόρια. Την επόμενη φορά που οποιοσδήποτε αναγνώστης σας παρακολουθήσει κάποιο παραδοσιακό λαογραφικό δρώμενο θα αντιληφθεί τη σύνδεση.
Στα Φαλληφόρια βασικά στοιχεία της μεταμφίεσης είναι οι μάσκες και οι φαλλοί. © INTIME NEWS/ΚΑΠΑΝΤΑΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ
Η μάσκα είναι η ουσία της αποκριάτικης μεταμφίεσης. Από πού είναι εμπνευσμένες οι μάσκες των Φαλληφοριών; Ποια είναι τα υλικά κατασκευής τους;
Τα προσωπεία του γλύπτη Εξηκία Τριβουλίδη είναι εμπνευσμένα από αγγεία, κεραμικά, γλυπτά και παραστάσεις θεάτρου της αρχαίας Ελλάδος. Όσοι φορούν τα προσωπεία εμψυχώνονται και εκφράζονται πιο ελεύθερα στους ρόλους του Σατύρου, του Σειληνού, του Διονύσου, του Πανός, της Μαινάδος και άλλων φαλληφορικών προσωπικοτήτων. Δεν είναι τυχαίο ότι σε όλες σχεδόν τις αρχέγονες τελετουργίες του κόσμου η μυσταγωγία παρουσιάζεται με προσωπεία. Τα υλικά κατασκευής είναι γυψόγαζα, μαλλί προβάτου, φυσικό σχοινί, φυσικό σφουγγάρι και μάλλινη τσόχα. Τα χρώματα είναι από γήινες σκόνες, με επίστρωση υγρού κεριού. Τα ενδύματα είναι φτιαγμένα από λινάτσα για τους Σατύρους, από μαλλί για τους Σειληνούς και τις Μαινάδες. Για τους φαλλούς χρησιμοποιείται δέρμα και η μορφή που τους δίνεται είναι πιο ζωόσχημη, για να παραπέμπει στις γενετήσιες δυνάμεις της φύσης. Οι ενδυμασίες πλαισιώνονται από προβιές προβάτου ή γίδας. Η όλη εικαστική προσπάθεια προσεγγίζει, θα λέγαμε, την πειραματική αρχαιολογία, αφού καθετί που δημιουργείται προϋποθέτει συστηματική έρευνα.
Τι είναι η Πάροδος, ο Κόρδακας και ο χορός Μαινάδων και Σατύρων; Μιλήστε μας για το χορευτικό σκέλος των Φαλληφορίων.
Στην αρχαία κωμωδία, τον Πρόλογο ακολουθούσε η Πάροδος, όπου οι θεατές έβλεπαν τον Χορό να εισέρχεται στη σκηνή και να δηλώνει την ταυτότητά του. Έτσι και στα Φαλληφόρια, σε κάθε στάση η Πάροδος είναι το εισαγωγικό μέρος, όπου ομάδα χορευτών ντυμένων Σειληνοί, Σάτυροι και Μαινάδες τραγουδούν και χορεύουν σκωπτικά, παρουσιάζοντας το ποια είναι η γιορτή και προσκαλώντας τον Διόνυσο να έρθει μαζί τους στη μέθεξη. Η όρχηση (χορός) της αρχαιότητας περιλάμβανε χορό και τραγούδι μαζί. Έτσι και εδώ οι χορευτές ορχούνται, τραγουδώντας και συνδυάζοντας χορευτικές κινήσεις. Η κινησιολογία βασίζεται σε χορευτικές αποτυπώσεις που σώζονται σε αγγεία και παραστάσεις, αλλά εμπνέεται και από το σύστημα της Ruby Ginner (την πιο εμπεριστατωμένη μελέτη για τον αρχαίο ελληνικό χορό). Ανάμεσα στα δρώμενα συμπεριλαμβάνεται και ο Κόρδακας ή Κόρδαξ, ο κατεξοχήν άσεμνος χορός της κωμωδίας, που έχει χαρακτηριστεί προάγγελος του χορού της κοιλιάς.
Υπάρχει η άποψη ότι τις Απόκριες μια κοινωνία δίνει το περιθώριο στα μέλη της να παραβούν τους κανόνες που η ίδια τούς επιβάλλει. Συμφωνείτε;
Οι σύγχρονοι κοινωνικοί ψυχολόγοι περιγράφουν πόσο σημαντικό είναι οι άνθρωποι να μετέχουν τέτοιων δρωμένων ώστε να ευεργετείται η ψυχή τους. Στην αρχαία Ελλάδα το γνώριζαν αυτό και φυσικά είχαν εντάξει πλήρως τέτοιες γιορτές στην κοινωνική-θρησκευτική ζωή τους. Το όλο δρώμενο, ναι, είναι εκστατικό, ναι, είναι βακχικό, αλλά διατηρεί στον πυρήνα του σχεδόν αμιγή την τελετουργική του αισθητική, δεν είναι σε καμία περίπτωση ξέφρενο. Και ναι, μέσα από την όλη διαδικασία έχουμε ακούσει ανθρώπους να αδημονούν να έρθει η στιγμή που θα φορέσουν το προσωπείο και τον κισσό στο κεφάλι τους, ώστε να βιώσουν την εμπειρία, σαν μια ψυχική επαναδόμηση που μόνο οι παραδοσιακές γιορτές προσφέρουν.
Στη σύγχρονη κοινωνία, που συχνά ευνοεί τον ατομικισμό, θεωρείτε ότι τα Φαλληφόρια δίνουν την ευκαιρία στους ανθρώπους να επανεκτιμήσουν τη δύναμη της ομάδας;
Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ότι η βασική αξία πάνω στην οποία στηρίχτηκε και μεγαλούργησε ο ελληνικός πολιτισμός είναι η συλλογική εμπειρία και όχι ο στείρος ατομικισμός. Γι’ αυτόν τον λόγο, η συμμετοχή σε μια τέτοια εορταστική κατάσταση συλλογικής συνείδησης, η οποία τιμά παράλληλα την ιστορία, είναι μια μοναδική εμπειρία, που μόνο όταν βρεθείς μέσα ή έστω γύρω της μπορείς να κατανοήσεις.