Η είδηση ήταν απρόσμενη: «Μειώθηκε 98,6% η χρήση πλαστικής σακούλας». Δεν το πίστευα. Μετά την επιτυχημένη εφαρμογή του αντικαπνιστικού νόμου (στη δεύτερη προσπάθεια) είχαμε άλλη μία ένδειξη ότι η κοινωνία μας μπορεί, τελικώς, να εγκαταλείψει κακές συνήθειες και καταστροφικές συμπεριφορές. «Τι έπεται;» σκέφτηκα. «Θα επιβληθεί ο νόμος στα παρανόμως παρκαρισμένα αυτοκίνητα, στην παραβίαση των λεωφορειολωρίδων και των λωρίδων έκτακτης ανάγκης;». Μπορούσε το τέλος των 4 λεπτών ανά σακούλα που επιβλήθηκε την 1η Ιανουαρίου του 2018 (και έγινε 7 λεπτά πέρυσι) να πετύχει αυτό το θαύμα – οι 167 σακούλες του σούπερ μάρκετ που το 2017 αναλογούσαν στον κάθε πελάτη να πέφτουν σε μόλις δύο το 2019;
Οταν ανακοινώθηκε το μέτρο ήμουν δύσπιστος. Θεωρούσα ότι το επιβληθέν τέλος της σακούλας ήταν πολύ μικρό για να επηρεάσει τη συμπεριφορά των καταναλωτών. Πίστευα ότι η ουσία ήταν αλλού, στην εκπαίδευση. Από τις αρχές του 2018, όμως, είδα ότι έκανα λάθος. Οι περισσότεροι πήγαιναν στα σούπερ μάρκετ με επαναχρησιμοποιούμενες τσάντες – σαν να περίμεναν καιρό το μέτρο, το οποίο τους ενθάρρυνε να κάνουν κάτι που είτε δεν σκέφτονταν πριν ή το θεωρούσαν υπερβολή. Το τέλος λειτούργησε ως προτροπή, όχι ως πρόστιμο, διαταγή ή απαγόρευση. Παρά την εμφανή αλλαγή νοοτροπίας, δεν περίμενα να καταγραφεί μείωση σχεδόν 99% στη χρήση της πλαστικής σακούλας στα σούπερ μάρκετ. Τι συμβαίνει, όμως, στο σύνολο της αγοράς;
Τα στοιχεία που δημοσιοποίησε την περασμένη Τετάρτη το Ινστιτούτο Ερευνας Λιανεμπορίου Καταναλωτικών Αγαθών (ΙΕΛΚΑ) αφορούν τις μεγάλες αλυσίδες σούπερ μάρκετ για το σύνολο του 2019. Οσο και αν δεν καλύπτει τη χρήση της πλαστικής σακούλας σε άλλους τομείς της αγοράς, η μείωση στα σούπερ μάρκετ, από 1,8 δισ. τεμάχια συνολικά το 2017 σε μόλις 24 εκατ. το 2019, δείχνει το μέγεθος της αλλαγής. Στο ίδιο διάστημα, η χρήση της βιοαποικοδομήσιμης πλαστικής σακούλας μεταφοράς αυξήθηκε από λίγες χιλιάδες τεμάχια σε 36 εκατ. Επίσης, η έρευνα του ΙΕΛΚΑ σημειώνει αύξηση 40% στις σακούλες απορριμμάτων που πουλήθηκαν το 2019 σε σχέση με το 2017, και εκτιμά ότι τα τελευταία τρία χρόνια τα ελληνικά νοικοκυριά προμηθεύτηκαν πάνω από 17,3 εκατ. επαναχρησιμοποιούμενες τσάντες για να μεταφέρουν τις αγορές τους. Επειδή, όπως παρατηρεί το ΙΕΛΚΑ, άλλοι κλάδοι δεν τηρούν το μέτρο με την ίδια αυστηρότητα, ιδιαίτερη σημασία έχει η εκτίμηση στελεχών της αγοράς ότι η συνολική κατανάλωση της πλαστικής σακούλας μιας χρήσης μειώθηκε σε περίπου 80-90 σακούλες ανά κάτοικο το 2019. Εάν αυτό ισχύει, τότε οι Ελληνες όχι μόνο πέτυχαν αλλά ξεπέρασαν τον στόχο που η Ευρωπαϊκή Επιτροπή είχε θέσει για φέτος – 90 σακούλες ανά κάτοικο. Το επίτευγμα είναι ακόμη μεγαλύτερο όταν γνωρίζουμε ότι το 2016 αντιστοιχούσαν 363 σακούλες σε κάθε κάτοικο της Ελλάδας ανά έτος, ενώ ο μέσος όρος στην Ευρώπη τότε ήταν 175 σακούλες ανά κάτοικο. Μπορεί το σύνολο της μείωσης να μην είναι το 99% που σημειώθηκε στα σούπερ μάρκετ, αλλά η χρήση 80-90 τεμαχίων αντί 363 δείχνει μείωση άνω του 75%. Αυτό είναι εντυπωσιακό στοιχείο, όπως και να το δει κανείς. Εδώ πετύχαμε σύγκλιση με την Ε.Ε.
Η μείωση είναι και ενθαρρυντική, δείχνει ότι το μέτρο ήταν σωστό, ενώ και οι πολίτες και η αγορά είναι συμμέτοχοι στην προσπάθεια. Φαίνεται ότι οι εκστρατείες ενημέρωσης εναντίον της σπατάλης και της ρύπανσης, σε ευρωπαϊκό, εθνικό και τοπικό επίπεδο, ευαισθητοποίησαν τους περισσότερους καταναλωτές· τέτοια αλλαγή συμπεριφοράς είναι αδύνατη χωρίς την ενεργό συμμετοχή –και την επιμονή– της συντριπτικής πλειονότητας των πολιτών. Η εφαρμογή ενός τέλους λίγων λεπτών ήταν η αφορμή να αλλάξουμε συμπεριφορά, και ας μην ήταν καθοριστικό το ίδιο το ποσό. Οπως στην περίπτωση του αντικαπνιστικού νόμου που τώρα εφαρμόζεται επιτυχώς, ενώ τα προηγούμενα χρόνια ούτε οι απαγορεύσεις ούτε οι απειλές, ούτε τα πρόστιμα είχαν πετύχει τον στόχο, το μέτρο για τις πλαστικές σακούλες βρήκε τον κόσμο έτοιμο να συμμορφωθεί. Σημαντική διαφορά είναι ότι στην περίπτωση του τσιγάρου, στην πρώτη απόπειρα εφαρμογής του νόμου στην αρχή της κρίσης, δεν υπήρχε η πολιτική βούληση ούτε η σωστή αστυνόμευση, ούτε η αποφασιστικότητα των καταστηματαρχών να τον επιβάλλουν στους πελάτες. Αντιθέτως, το τέλος στις σακούλες μπορούσε να εισπραχθεί αμέσως, μιας και τα μεγάλα και μικρά καταστήματα είχαν τον μηχανισμό να εφαρμόσουν το μέτρο και δεν ήθελαν να επωμιστούν τα ίδια το κόστος του τέλους.
Για να πετύχει ένα μέτρο, πρέπει να είναι σωστά μελετημένο και εφικτή η εφαρμογή του, οι πολίτες να είναι ενήμεροι, το κράτος αποφασισμένο και δίκαιο. Αυτό παρατηρούμε από το 1992, με την απελευθέρωση των δύστυχων αρκούδων «χορευτριών» μετά την ίδρυση καταφυγίου γι’ αυτές από την ΜΚΟ Αρκτούρος στο Νυμφαίο, έως τις ημέρες μας, με τη νικηφόρο μάχη εναντίον της πλαστικής σακούλας και την εφαρμογή του αντικαπνιστικού νόμου. Να δούμε τώρα πώς θα εφαρμοστεί ο κώδικας οδικής κυκλοφορίας. Και μετά, θα είμαστε ικανοί και για πόλεμο κατά της διαφθοράς.