H απειλή πανδημίας από την ταχύτατη διασπορά του κορωνοϊού προσφέρει ένα φρέσκο παράδειγμα του τι μπορεί να πάει στραβά στον σύγχρονο κόσμο της αλληλεξάρτησης. Στην άλλοτε δημοφιλή θεωρία του χάους, το φτερούγισμα της πεταλούδας στη Βραζιλία προκαλεί καταιγίδα στο Τέξας. Εδώ η πιθανολογούμενη βρώση νυχτερίδας στη Γουχάν προκαλεί νεκρούς στο Ιράν, κατάρρευση της Γουόλ Στριτ και πανικό στα νοσοκομεία της Δύσης.
Συγκυρίες απώλειας ελέγχου εντείνουν το αίτημα της απομόνωσης στα εθνικά σύνορα, την αναζήτηση θαλπωρής και ασφάλειας στο τοπικό και οικείο. Οι αντίπαλοι της παγκοσμιοποίησης ακονίζουν ξανά τα μαχαίρια τους.
Ισως η εξάπλωση στην Ιταλία να είχε ανασχεθεί εάν ο Ιταλός ασθενής Νο 0 ζούσε απομονωμένος καλλιεργώντας το χωράφι του στη Λομβαρδία. Μπορείς όμως να απομονώσεις μια χώρα χωρίς να πλήξεις βάναυσα την ευημερία της; Το ερώτημα είναι προφανώς ρητορικό. Ωστόσο, το αίτημα χαλιναγώγησης της παγκοσμιοποίησης δεν είναι μόνο μια αντίδραση εθνικού αναχωρητισμού. Εκφράζει επίσης μια βαθιά προοδευτική ανάγκη να ανακτήσουν οι κοινωνίες μεγαλύτερη αυτονομία και έλεγχο των εξωτερικών δυνάμεων που τις ετεροκαθορίζουν. Δείχνουν έλλειψη ενσυναίσθησης και πολιτική αφροσύνη όσοι, στο όνομα της φιλελεύθερης διεθνοποίησης, υποτιμούν τη ζωτική ανάγκη των ανθρώπων για ασφάλεια.
Στον ευρωπαϊκό καταμερισμό εργασίας, η Ευρώπη ανοίγει και ρυθμίζει τις αγορές, αλλά ο κύριος πάροχος ασφάλειας (κοινωνικής, φυσικής, εθνικής) είναι οι εθνικές κυβερνήσεις. Ατυχώς οι εθνικές κυβερνήσεις δεν έχουν εκχωρήσει στην Ε.Ε. ούτε τις εξουσίες ούτε τους πόρους για να μπορεί να κάνει κάτι περισσότερο στους τομείς αυτούς. Ορθά ο (φίλος των αγορών) Μακρόν επικαιροποίησε το αίτημα για μια «Ευρώπη που προστατεύει».
Μπορεί το κράτος να διασφαλίζει τους πόρους κοινωνικής ασφάλειας χωρίς επιτυχή ενσωμάτωση και προσαρμογή στην ευρωπαϊκή και διεθνή οικονομία; Μπορεί να αντιμετωπίζει επαρκώς φυσικές καταστροφές χωρίς ευρωπαϊκή και διεθνή αλληλεγγύη; Θα μπορούσαν χώρες όπως η Ελλάδα να σταθούν ασφαλείς στην ταραγμένη γειτονιά τους χωρίς το γεωπολιτικό κεφάλαιο που προσφέρει η συμμετοχή στην Ε.Ε.;
Η ιστορική εμπειρία δείχνει ότι οι χώρες που καλύτερα ανταποκρίνονται στα αιτήματα ασφάλειας των πολιτών τους δεν είναι εκείνες που απομονώνονται, αλλά οι πληρέστερα ενσωματωμένες στο παγκόσμιο εμπορικό και οικονομικό σύστημα. Χώρες όπως η Σουηδία και Ολλανδία – όχι η Βόρεια Κορέα και η Βενεζουέλα.
Η παγκοσμιοποίηση υπηρέτησε τη διεύρυνση των ευκαιριών, που πολλαπλασιάζονται με την επέκταση των αγορών. Η συναίνεση γι’ αυτήν συνδεόταν με την προσδοκία ότι οι ζωές των πολλών θα καλυτέρευαν καθώς τα οφέλη της παγκοσμιοποίησης θα διαχέονταν (trickle down) στην πλειονότητα της κοινωνίας.
Συνέβη αυτό; Ναι: στην Κίνα, στην Ινδία, στο Βιετνάμ… Λιγότερο στις ανεπτυγμένες δυτικές κοινωνίες. Γιατί; Διότι η διάχυση των ωφελημάτων δεν είναι αυτόματη, αλλά αποτέλεσμα φορολογικών, επενδυτικών, αναδιανεμητικών αποφάσεων που λαμβάνουν οι κυβερνήσεις. Και αυτές δεν έκαναν πάντα καλά τη δουλειά τους.
Το (φαινομενικά) παράδοξο της εποχής μας είναι το εξής: Η παγκόσμια αλληλεξάρτηση εντείνει το αίτημα του εθνικού ελέγχου. Ομως, η ενδυνάμωση του εθνικισμού υπονομεύει την προσπάθεια να διακυβερνηθεί η παγκόσμια αλληλεξάρτηση.
Μπορείς να κλείσεις τις πόρτες σου στον κορωνοϊό περιμένοντας ότι θα είσαι ασφαλής και αυτάρκης; Μπορείς να τον ελέγξεις χωρίς υπερεθνικές δομές συντονισμού, πληροφόρησης, διαμοιρασμού δεδομένων στο εσωτερικό διεθνοποιημένων επιστημονικών κοινοτήτων;
Να προχωρήσω τον συλλογισμό. Μπορείς να ανασχέσεις τις ροές κεφαλαίων προς φορολογικούς παραδείσους χωρίς παγκοσμιοποιημένη δράση; Μπορείς να περιορίσεις τις εκλύσεις αερίων του θερμοκηπίου χωρίς υπερεθνική διακυβέρνηση; Η απάντηση στη συμβολή του παγκόσμιου εμπορίου στην αύξηση των ανισοτήτων δεν είναι οι εμπορικοί φραγμοί, αλλά πιο αναδιανεμητικές εθνικές (και ευρωπαϊκές) πολιτικές. Στις διασυνοριακές κυβερνοαπειλές, η διασυνοριακή καταπολέμησή τους. Στην παγκοσμιοποιημένη υπονόμευση της δημοκρατίας από τα fake news του Facebook, μόνο η κοινή –πανευρωπαϊκή και διεθνής– ρυθμιστική αντιμετώπιση μπορεί να έχει οποιαδήποτε ισχύ.
Η απάντηση στις παρενέργειες της παγκοσμιοποίησης δεν είναι η απόσυρση στη θαλπωρή της εθνικής κλίμακας, όπως η άμυνα στις απειλές του εξωτερικού περιβάλλοντος δεν είναι να βουλιάξεις το κεφάλι σου στην άμμο, αλλά να ξανοιχτείς στο διεθνές σύστημα ενδυναμώνοντας ερείσματα, χαλυβδώνοντας συμμαχίες, χτίζοντας αμοιβαία επωφελείς αλληλεξαρτήσεις, διεκδικώντας συλλογικό έλεγχο. Η απάντηση στις εξωτερικές απειλές είναι η μεγαλύτερη εξωστρέφεια, και στην παγκόσμια αλληλεξάρτηση η αποφασιστικότερη υπερεθνική διακυβέρνηση αυτής της αλληλεξάρτησης.
* Ο κ. Γιώργος Παγουλάτος είναι καθηγητής Ευρωπαϊκής Πολιτικής και Οικονομίας στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, επισκέπτης καθηγητής στο Κολέγιο της Ευρώπης, γενικός διευθυντής του ΕΛΙΑΜΕΠ.