Οι πολιτιστικές εκδηλώσεις του 2001 έφεραν στην επιφάνεια και συγγραφείς, οι οποίοι λίγο ώς πολύ είχαν σχεδόν ξεχαστεί ή μόνο περιστασιακά έρχονταν κατά καιρούς στη δημοσιότητα και για διαφορετικούς λόγους ο καθένας. Εκτός από τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη και τους Ανδρέα Εμπειρίκο και Αγγελο Σικελιανό, οι εκδηλώσεις συμπεριέλαβαν στο πρόγραμμά τους -πολύ ορθά- και τον Γρ. Ξενόπουλο. Θεωρήθηκε ότι ήταν περιττό να αναφερθούν έστω και ονομαστικά και συγγραφείς, αν και συμβαίνει να εμπίπτουν επετειακά. H παράλειψη του Ανδρέα Λασκαράτου, λόγου χάριν, για τη συμπλήρωση εκατό ετών από τον θάνατό του, επισημάνθηκε ήδη από τον Γ. Αλισανδράτο σε δημοσίευμά του στην «Καθημερινή» της 16 Σεπτεμβρίου 1901.
Με την ευκαιρία αυτή θα υπενθυμίσω ότι φέτος συμπληρώνονται επίσης πενήντα χρόνια από τον θάνατο και του Γ. Δροσίνη, η γενικότερη προσφορά του οποίου θεωρείται σημαντική. Ηδη, ο K. Θ. Δημαράς στην «Ιστορία» του έχει επισημάνει την παρουσία του στην πνευματική ζωή του τόπου και την ανάγκη να γραφεί μια μελέτη αντάξια προς τη θέση του στην ιστορία των γραμμάτων μας.
Δημιουργήματα
Το περιοδικό «Εστία» (1889-1894), η έκδοση της εφημερίδας «Εστία» (1894), το «Ημερολόγιον της Μεγάλης Ελλάδος» (1922-1936), το έγκριτο ίσαμε σήμερα περιοδικό «Ελληνικά» της περιόδου 1928-1936, πριν ακόμη η έκδοσή του μεταφερθεί στη Θεσσαλονίκη, είναι κάποια από τα δημιουργήματα του Δροσίνη. Την επανεκτίμησή του αναμένει και το λογοτεχνικό του έργο, ποιητικό και πεζό, στην επανέκδοση του οποίου έχει προχωρήσει από καιρό τώρα ο Σύλλογος προς διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, ενώ τα απομνημονεύματα αποτελούν πολύτιμη πηγή για την έρευνα. Αλλά το θέμα μου εδώ δεν είναι ο Δροσίνης. Αν τον ανέφερα, είναι για να υπενθυμίσω τα πενηντάχρονα από τον θάνατό του και κυρίως για να συνδέσω το όνομά του με το όνομα του τιμώμενου Γρ. Ξενόπουλου. O Ξενόπουλος έχει μια παράλληλη πορεία με τον Δροσίνη. Θα μείνω μόνο σε ένα σημείο? στο σημείο όπου το 1895 παρέλαβε από τα χέρια του Δροσίνη ένα αξιόλογο περιοδικό, την «Εστία» («Εστία Εικονογραφημένη», τότε) και ύστερα από βραχύ χρονικό διάστημα σταμάτησε την έκδοσή της για να προχωρήσει κατόπιν, τριάντα δύο χρόνια μετά, στην έκδοση ενός νέου, ανάλογου εντύπου: της «Νέας Εστίας».
Ο Ξενόπουλος έγινε ιδιοκτήτης και επομένως διευθυντής και εκδότης της παλαιάς «Εστίας» τον Ιανουάριο του 1895. Ηταν μία κίνηση που τον ενθουσίαζε. Αποκτούσε ένα περιοδικό, το οποίο, όπως έγραφε, αποτελούσε «τον στόχο και τον πόθο ολονών» των συγγραφέων της εποχής του («Απαντα», τομ. A΄, σελ. 174), ενώ από το 1892 είχε προσληφθεί ως έμμισθος αρχισυντάκτης του, όπου, εκτός των άλλων, με το ψευδώνυμο Αντίλαλος, παρουσίαζε ανά δεκαπενθήμερο την πνευματική ζωή του τόπου. Στην «Εστία», άλλωστε, είχαν πρωτοδημοσιευθεί αρκετά πεζά του Ξενόπουλου («Μαργαρίτα Στέφα»), μελέτες («Αι περί Ζολά προλήψεις») και κριτικά κείμενα για σύγχρονους συγγραφείς ή έργα (Εμμ. Ροΐδης, Δημ. Βικέλας, Αχ. Παράσχος, Δημ. Κορομηλάς κ.ά.), καθώς επίσης και πλήθος άλλα ανυπόγραφα λανθάνοντα κείμενα, η ταύτιση των οποίων δεν ήταν πάντοτε εύκολο εγχείρημα για τον ερευνητή. Θέλω να πιστεύω ότι η σχετική έρευνα, που έχω πραγματοποιήσει, παρουσιάζει την αναγκαία πληρότητα.
Παρά τις καινοτομίες που επιχείρησε ο Ξενόπουλος, τα έξοδα της «Εστίας» υπερέβαιναν τις οικονομικές του δυνατότητες, για τούτο και μέσα σε έξι μήνες αναγκάστηκε να αναστείλει την έκδοσή της. Είχε ωστόσο την ικανοποίηση ότι μέσα στο μικρό αυτό χρονικό διάστημα επιχείρησε κάποια σημαντικά ανοίγματα, μεταξύ των οποίων και η πρώτη εμφάνιση στο περιοδικό του Ζαχ. Παπαντωνίου και η δημοσίευση ποιημάτων του Γιάννη Γρυπάρη. Τα ποιήματα του Γρυπάρη, μάλιστα, θεωρήθηκαν ασαφή και μοντέρνα, πράγμα που προκάλεσε έντονες φιλολογικές συζητήσεις, οι οποίες περιστρέφονταν γύρω από το κεντρικό θέμα της «σαφήνειας και της ασάφειας εν τη ποιήσει», όπως τελικά το διαπραγματεύτηκε ο Παλαμάς.
Εγχείρημα
Η αναστολή της έκδοσης της «Εστίας» κράτησε αρκετά. Και το 1927 ο Ξενόπουλος αναλαμβάνει ένα άλλο παρόμοιο εγχείρημα? την έκδοση δηλαδή ενός νέου περιοδικού, το οποίο με τη χρηματοδότηση του γνωστού εκδότη Ιω. Κολλάρου, κυκλοφόρησε στις 15 και όχι την 1η Απριλίου 1927, όπως αρχικά υπολόγιζε. H δικαστική διαμάχη με τους νέους ιδιοκτήτες της Εφ. «Εστία» για την κυριότητα του τίτλου, τον έφεραν λίγο πιο πίσω. Από τότε το εν λόγω περιοδικό έμελλε να κυκλοφορεί ανελλιπώς ίσαμε σήμερα. Πρόκειται, όπως είναι φανερό, για τη «Νέα Εστία».
Οι στόχοι
Το σκεπτικό και οι στόχοι του υπό έκδοσιν περιοδικού αναφέρονται σε ένα ελάχιστα γνωστό τετρασέλιδο φυλλάδιο, το οποίο ο Ξενόπουλος εξαπέλυσε δύο μήνες πριν, τον Φεβρουάριο του 1927. Το κείμενο αυτό υποδηλώνει τον πρακτικό νου και τον τρόπο με τον οποίο ο οξυδερκέστατος αυτός κριτικός έβλεπε τα λογοτεχνικά μας πράγματα, καθώς και το ρόλο που έρχονταν να διαδραματίσει το νέο έντυπο. «Δεκαπέντε χρόνια έχουν περάσει», γράφει ο Ξενόπουλος, «αφότου έπαυσαν τα «Παναθήναια», το τελευταίο σοβαρό λογοτεχνικό περιοδικό, που φάνηκε στην Ελλάδα, διαδεχόμενο κατά το 1900 την αξέχαστη «Εικονογραφημένη Εστία» που είχε διακοπεί πέντε χρόνια πρωτύτερα. Είναι αλήθεια ότι και μετά τη διακοπή της «Εστίας» και των «Παναθηναίων», τα περιοδικά φάνηκαν πολλά και διάφορα […]. Κανένα όμως δεν μπόρεσε να διαδοθεί στο Πανελλήνιο, όπως τα δύο εκείνα, και προπάντων το πρώτο, που το κύρος του, η επιβολή του και η διάδοσή του ακόμα ανάμεσα στο εκλεκτότερο κοινό, μένουν στην Ιστορία του νεοελληνικού περιοδικού Τύπου σαν κάτι μοναδικό. Ολόκληρη πραγματική εικοσαετία γράφει, από το 1876 ώς το 1895, η Εστία […] συγκέντρωνε στις σελίδες της όλη την παραγωγή των κορυφαίων λογογράφων της εποχής, είχε την πιο έγκυρη γνώμη στα λογοτεχνικά και καλλιτεχνικά, πρωτοστατούσε στους πνευματικούς αγώνες […], παρουσίαζε και καθιέρωνε τις καινούργιες αξίες κοντά στις παλιές? ήταν έτσι το κυριότερο όργανο πνευματικής επικοινωνίας σ’ όλο το Εθνος, ο αληθινός καθρέφτης της πνευματικής του ζωής, και γενικά είχε τέτοιο γόητρο, που κάθε λόγιος το θεωρούσε τιμή του να είναι συνεργάτης της και κάθε νέος φιλοδοξούσε αυτήν την τιμή, που ισοδυναμούσε με την είσοδό του σε μιαν επίσημη λογοτεχνική Ακαδημία».
Ο Ξενόπουλος παρότι αναγνώριζε ότι ένα περιοδικό σαν την παλιά «Εστία» ήταν δύσκολο να στηθεί εκ νέου, όμως εκτιμούσε ότι τα δεδομένα είχαν αλλάξει? άλλες ήσαν οι συνθήκες τον περασμένο αιώνα και άλλες απαιτήσεις πρόβαλλαν κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου. Θεωρούσε λοιπόν ότι «η ανάγκη ενός περιοδικού σοβαρού, γενικού, εκλεκτικού, περιποιημένου, που να κυκλοφορεί στο Πανελλήνιο – όργανο πνευματικής επικοινωνίας και καθρέφτης της πνευματικής ζωής του Εθνους» ήταν επιτακτική και αποτελούσε γενικότερο αίτημα.
Εξι βασικά σημεία
Στη συνέχεια σ’ αυτό το λανθάνον και εξαιρετικό ως προς το περιεχόμενο και την εκτύπωση φυλλάδιο, ο Ξενόπουλος παραθέτει το πρόγραμμα και τη φυσιογνωμία του υπό σχεδιασμόν περιοδικού, όπως αυτός το οραματιζόταν, ορίζοντας έξι βασικά σημεία, τα εξής: α) δημοσίευση πρωτότυπης κυρίως ύλης? β) προβολή νέων λογοτεχνών? γ) διεύρυνση ύλης? δ) περιορισμός των εικόνων? ε) αναδημοσίευση παλαιών κειμένων, και στ) τα λογοτεχνήματα θα γράφονται στη δημοτική? για τις επιστημονικές εργασίες θα αποφασίζουν από μόνοι τους οι συγγραφείς ποια γλωσσική μορφή θα χρησιμοποιούν. H έκδοσή του ήρθε στην κατάλληλη στιγμή? ο κόσμος των γραμμάτων αποκτούσε ένα έγκυρο περιοδικό. O Ξενόπουλος, έχοντας πολύτιμο συνεργάτη του τον Τέλλο Αγρα, κατέστησε τη «Νέα Εστία» ένα από τα αξιολογότερα εκδοτικά εγχειρήματα της εποχής του Μεσοπολέμου.