ΣΑΤΩΒΡΙΑΝΔΟΣ
Οδοιπορικό του 1806. Πελοπόννησος – Αττική – Σμύρνη – Κωνσταντινούπολη
Πρόλογος: Τάκης Θεοδωρόπουλος
μετάφραση: Αριστέα Κομνηνέλλη
εκδ. Μεταίχμιο, σελ. 264
Ο φιλέλλην Γάλλος λογοτέχνης, γνωστός ως «Σατωβριάνδος» είναι ο Φρανσουά-Ρενέ, υποκόμης ντε Σατωμπριάν (1768-1848) θεμελιωτής του γαλλικού ρομαντισμού. Αυτός ο ελληνομαθής και αρχαιοδίφης αριστοκράτης καταγράφει την περιήγησή του στην Πελοπόννησο και στην Αττική των αρχών του 19ου αιώνα, κατά τη διάρκεια του μεγάλου ταξιδιού του από το Παρίσι προς την Ανατολή (Σμύρνη -Κωνσταντινούπολη – Ιερουσαλήμ). Το 1860 το «Οδοιπορικόν» του μεταφράζεται για πρώτη φορά στα ελληνικά από τον Εμμανουήλ Ροΐδη. Στις πιστές ιστορικές, αρχαιολογικές και γεωγραφικές περιγραφές του Σατωβριάνδου αποκαλύπτεται μια πολύτιμη πηγή πατριδογνωσίας. Σήμερα, στη μετάφραση της Αριστέας Κομνηνέλλη, ο αναγνώστης μπορεί να δει εκ νέου μέσα από τα μάτια εκείνου του ευρωπαίου ταξιδιώτη την Ελλάδα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, μια δεκαπενταετία πριν από την Επανάσταση του 1821.
Ο Σατωβριάνδος μαζί με έναν γενίτσαρο και έναν Μιλανέζο έμπορο θα πορευθεί μέσα στις κοιλάδες και στα βουνά του Μοριά. Ενας έφιππος Ελληνας οδηγός που τους συνοδεύει θα σιγοτραγουδήσει μια ομοιοκατάληκτη ιστορία με θλιμμένο σκοπό. Ο Σατωβριάνδος συνειδητοποιεί ότι υπάρχουν μονάχα μοιρολόγια για τις δυστυχίες της πατρίδας που γεννιούνται μέσα στη μοναξιά της Αρκαδίας, στις ερημιές του Αργους, της Κορίνθου, των Μεγάρων.
Συναντά παντού αρχαία μνημεία ανάμεσα σε σύγχρονα ερείπια. Το σκηνικό των χωρικών να προσεύχονται μέσα σε χαλάσματα προσφέροντας δέηση μπροστά σε μια εικόνα της Παναγίας περιγράφεται από τον Σατωβριάνδο ως ένα τρίπτυχο ερειπίων, δυστυχίας και προσευχής, σαν μια αναλαμπή των χαμένων αρχαίων τελετουργιών της γης.
Στη Σπάρτη
Οδεύοντας προς την ένδοξη Σπάρτη, ο οδηγός του δείχνει μια καλύβα. Βλέπει σιγά σιγά πίσω της να ξεπροβάλλουν απομεινάρια τείχους αρχαίας κατασκευής. Η καρδιά του περιηγητή μας χτυπά δυνατά. Φωνάζει με όλη του τη δύναμη το όνομα «Λεωνίδας». Με αγωνία προσπαθεί να εντοπίσει τις θέσεις των μνημείων έχοντας θέα από τον λόφο της ακρόπολης της Σπάρτης.
Στην Κόρινθο, ο συγγραφέας γίνεται μάρτυρας ενός φρικτού περιστατικού, αντικρίζοντας τον Τούρκο διοικητή να στοχεύει έναν χωρικό προκειμένου να δοκιμάσει τα όπλα του. Κλαίγοντας ο καταματωμένος Ελληνας αναρωτιέται τι έχει κάνει. Σε απάντηση εισπράττει βουρδουλιές. Ο Σατωβριάνδος νιώθει ότι οι Τούρκοι διοικητές, ανά πάσα στιγμή, μπορούν να συμπεριφέρονται ως δήμιοι αυτού του απροστάτευτου λαού.
Στα όρια της κατάθλιψης, ο περιηγητής θα αφήσει τον άδενδρο Μοριά για να εισέλθει στην εύφορη γη της Αττικής. Ακολουθώντας τον ελευσίνιο Κηφισό περνά από το τμήμα της Ιεράς Οδού που ονομάζεται Μυστικόν. Παρατηρεί ότι η θρησκευτική τελετή της Ελευσίνας έχει ξεχαστεί από τους Ελληνες. Το άγαλμα της Ελευσίνιας Δήμητρας έχει ακρωτηριαστεί από τον ναό της και αφαιρεθεί από τους Αγγλους. Επίσης ουδείς από τους κατοίκους θυμάται το όνομα του Θεμιστοκλή και την ηρωική μάχη της Σαλαμίνας. Οι Ελληνες έχουν αποκοπεί από την ιστορική τους μνήμη.
Ο Σατωβριάνδος φιλοξενείται στην Αθήνα από τον Γάλλο πρόξενο Φοβέλ, καλλιτέχνη και συλλέκτη αρχαιοτήτων, ο οποίος δουλεύει μια «Εικονογραφημένη περιήγηση της Ελλάδας». Ο Φοβέλ τον ξεναγεί στην Ακρόπολη, όπου ο συγγραφέας θα θαυμάσει το πεντελικό μάρμαρο να λαμπυρίζει κάτω από τον ήλιο του καταγάλανου αττικού ουρανού. Συνειδητοποιεί πόσο το κλίμα επιδρά στην αισθητική. Σχολιάζοντας την απόσπαση των ανάγλυφων του διαζώματος της Ακρόπολης από τον Λόρδο Ελγιν, ο περιηγητής μιλά για τους Αγγλους που αυτοοικτίρονται για την καταστροφή που έχει επιφέρει μια αγάπη για τις τέχνες τόσο αστόχαστη. Το φως είναι εκείνο που τονίζει τη λεπτότητα των γραμμών και των χρωμάτων, το φως αυτό λείπει από τον ουρανό της Αγγλίας και οι γραμμές αυτές και τα χρώματα στα αποσπασμένα ανάγλυφα θα εξαφανιστούν ή θα μείνουν κρυμμένα.
Πλέοντας από το νησί της Τζιας με προορισμό τα παράλια της Σμύρνης, ο Σατωβριάνδος κάνει μια αποτίμηση του οδοιπορικού του στο οθωμανικό έδαφος, εκεί όπου άνθιζε κάποτε ο πολιτισμός της αρχαίας Ελλάδας. Ο πολιτισμός αυτός είναι πλέον ασυνεχής και ανύπαρκτος. Το βάρος του δεσποτισμού έχει συνθλίψει τους Ελληνες, οι κατακτητές τούς έχουν αλλοιώσει, έτσι «όταν κάποτε απελευθερωθούν από την τυραννία τους δεν θα σβήσουν σε μια στιγμή το σημάδι από τα δεσμά τους».