Το 1990, o Αμερικανός ιστορικός και κατεξοχήν μελετητής των πόλεων Μάικ Ντέιβις περιέγραψε στο βιβλίο «City of Quartz» τις εντάσεις που συσσωρεύονταν στην πόλη του Λος Αντζελες και οι οποίες πράγματι οδήγησαν δύο χρόνια αργότερα σε εκτεταμένες ταραχές, με αφορμή τη δολοφονία του μαύρου Ρόντνεϊ Κινγκ. Το 2005, ο Ντέιβις έστρεψε την προσοχή του σε μια εκκολαπτόμενη έκρηξη με πολύ ευρύτερες συνέπειες, παρατηρώντας στο βιβλίο «Monster at our Door» ότι μία σειρά από φυσικές και ανθρωπογενείς παραμέτρους καθιστά ζήτημα χρόνου την εμφάνιση νέου ιού και την εξάπλωσή του με διαστάσεις πανδημίας. Σήμερα ο 74χρονος Ντέιβις, ομότιμος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας, υποστηρίζει ότι η εξάπλωση του κορωνοϊού είναι μια αποτυχία του συστήματος, που έχει φροντίσει για την ελαχιστοποίηση του χρόνου διεθνών ταξιδιών και για περίπλοκες διηπειρωτικές αλυσίδες παραγωγής, χωρίς να δώσει την ίδια προσοχή στα εθνικά συστήματα υγείας και σε ένα παγκοσμιοποιημένο σύστημα υγειονομικού συντονισμού.
– Πώς νιώθετε διαβάζοντας σήμερα όσα γράφατε στο «Monster at our Door»;
– Ελεγα πράγματα που όλοι γνώριζαν. Στο Λος Αντζελες όλοι ήξεραν ότι έρχεται έκρηξη, ανεξάρτητα από τον Ρόντνεϊ Κινγκ. Στην τωρινή περίπτωση, δεν μπορώ να σκεφθώ τίποτα που να έχει προβλεφθεί κατ’ επανάληψη τόσο όσο η εμφάνιση νέου ιού. Ζούμε σαν σε ταινία του Χόλιγουντ, με ένα σύστημα εντελώς απροετοίμαστο. Ο Ντόναλντ Τραμπ κατήργησε τη μονάδα ετοιμότητας για πανδημίες, στο πλαίσιο ευρύτερων περικοπών. Πέρυσι, λίγο πριν καταργηθεί, η μονάδα τον είχε ενημερώσει ότι ο κίνδυνος εμφάνισης πανδημίας είναι αυξημένος.
– Περιμέναμε κάτι, μια μετάλλαξη του ιού Η1Ν1 και τελικά μας προέκυψε κάτι άλλο, ένας κορωνοϊός.
– Οι προειδοποιήσεις που είχε λάβει ο Τραμπ αφορούσαν συγκεκριμένα μια πανδημία γρίπης των πτηνών και ο κίνδυνος αυτός παραμένει, αλλά ήταν γνωστό ότι η εμφάνιση ενός νέου κορωνοϊού τύπου SARS αποτελούσε επίσης τεράστιο κίνδυνο. Oταν πρωτοεμφανίστηκε ο κορωνοϊός SARS το 2013, εξαπλώθηκε σε πέντε χώρες μέσα σε 24 ώρες. Το ερώτημα είναι αν η παγκόσμια οικονομία μπορεί να λειτουργήσει χωρίς να διασπείρει καταστροφικές ασθένειες που σκοτώνουν εκατομμύρια ανθρώπους. Η απάντηση είναι όχι. Αν δεν δημιουργηθούν ολοκληρωμένα διεθνή συστήματα προειδοποίησης και διάγνωσης, που παρεμπιπτόντως απουσιάζουν τελείως από ολόκληρες ηπείρους όπως η Αφρική, αν δεν φροντίσουμε να διαθέτουμε παγκόσμια αποθέματα κρίσιμων φαρμάκων και υγειονομικού υλικού και αν δεν επιταχύνουμε την έρευνα για την ανάπτυξη νέων αντιιικών και αντιβιοτικών, οι διεθνείς αλυσίδες παραγωγής θα συνεχίσουν να μας σκοτώνουν.
– Πώς εκτιμάτε τους χειρισμούς της κυβέρνησης Τραμπ στο θέμα;
– Μετά την κατακραυγή για την αρχική υποτίμηση του ζητήματος, ο Τραμπ ανέθεσε αρμοδιότητες στον επιδημιολόγο Αντονι Φάτσι, ο οποίος είναι εξαιρετικός και δεν διστάζει να επικρίνει τους χειρισμούς του. Αλλά η ζημιά έχει ήδη γίνει, με την απουσία τεστ, που έχει επιτρέψει τη διάδοση της επιδημίας σαν πυρκαγιά. Επίσης, νοσηλευτές αναφέρουν μέσω των συνδικαλιστικών οργάνων τους ότι έχουν τεράστιες ελλείψεις σε μάσκες.
Γενικότερα, όμως, αυτή τη στιγμή στις ΗΠΑ έχουμε 20% λιγότερα κρεβάτια νοσοκομείου από όσα είχαμε πριν από μία γενιά. Από την εποχή του Ρέιγκαν επετράπη στα νοσοκομεία να λειτουργούν με πληρότητα 90% γιατί έτσι εξασφαλίζουν περισσότερα κέρδη, καταργώντας όλες τις επιπλέον κλίνες που χρησιμοποιούνταν για περιπτώσεις έξαρσης ασθενειών. Κάθε κακή χρονιά γρίπης τα τελευταία 20 χρόνια τα νοσοκομεία ξεχειλίζουν. Στον νέο αιώνα οι περικοπές συνεχίζονται, υπάρχουν 25% λιγότεροι εργαζόμενοι στη δημόσια υγεία από ό,τι πριν από την κρίση του 2008, ενώ στο κέντρο πρόληψης ασθενειών (CDC) έχουν γίνει περικοπές 10%. Oταν κάθε επιστήμονας μας λέει ότι υπάρχει ανάγκη για δραστική αύξηση κλινών, κλινών ΜΕΘ, νοσηλευτικού προσωπικού, ασκείται πολιτική στην αντίθετη κατεύθυνση. Εκατοντάδες, αν όχι χιλιάδες νοσοκομεία σε αγροτικές περιοχές έχουν κλείσει γιατί δεν απέφεραν κέρδη. Η ειρωνεία σε όλα αυτά είναι ότι ο τυπικός ψηφοφόρος του Τραμπ είναι πάνω από 60 και κατοικεί σε αγροτική περιοχή, άρα είναι υποψήφιο θύμα.
– Γιατί θεωρείτε ότι ο δυτικός κόσμος είναι τόσο απροετοίμαστος;
– Οι μεγάλες φαρμακευτικές εταιρείες νίπτουν σχεδόν ολοκληρωτικά τας χείρας στους τομείς της ανάπτυξης νέων αντιβιοτικών και αντιιικών φαρμάκων, γιατί φέρνουν πολύ μικρότερα κέρδη από τα φάρμακα για τη στεφανιαία νόσο ή την ανδρική ανικανότητα. Οι 15 από τις 18 μεγαλύτερες φαρμακευτικές εταιρείες δεν ασχολούνται καθόλου με την ανάπτυξη τέτοιων φαρμάκων. Ετσι, αυτό που θα δούμε σύντομα στις ΗΠΑ και πιθανώς και στην Ευρώπη είναι να πλημμυρίζουν από κρούσματα κορωνοϊού νοσοκομεία που έχουν ήδη ανεξέλεγκτους ρυθμούς ενδονοσοκομειακών λοιμώξεων από βακτήρια ανθεκτικά στα αντιβιοτικά. Πέρυσι είχαμε 40.000 θανάτους από τέτοιες λοιμώξεις και 60.000 θανάτους από γρίπη. Κι εγώ είμαι μεταξύ αυτών που παραλίγο να πεθάνουν από ενδονοσοκομειακή λοίμωξη. Είναι μια εντελώς αδικαιολόγητη «σφαγή» την οποία δεν πρέπει να θεωρούμε φυσιολογική, όπως δεν είναι φυσιολογικό να υπάρχουν άστεγοι στους δρόμους. Οταν λέω στους φοιτητές μου ότι έζησα σε μια εποχή κατά την οποία δεν υπήρχαν άστεγοι δεν με πιστεύουν.
– Εχετε ασχοληθεί με την ιστορική επιδημιολογία. Πώς θα συγκρίνατε τη σημερινή πανδημία με αυτές που έχετε μελετήσει ιστορικά;
– Γενικά ζούμε καταστάσεις που νομίζαμε ότι ανήκουν στο παρελθόν. Ο κορωνοϊός μπορεί να μετατραπεί σε κάτι πολύ διαφορετικό όταν φθάσει στην Αφρική, όπου υπάρχουν 24 εκατομμύρια ασθενείς με HΙV/Aids και εκατομμύρια πάσχοντες από φυματίωση. Παρότι ο πληθυσμός της Αφρικής είναι νεαρής ηλικίας, η θνησιμότητα μπορεί να εκτοξευθεί, αυτό ήταν το δίδαγμα της ισπανικής γρίπης. Επίσης ανησυχώ για τις παραγκουπόλεις, όπου είναι φύσει αδύνατον να επιβληθεί απομόνωση όπως επιβάλλεται σε πιο εύπορα τμήματα των ίδιων πόλεων ή σε πιο εύπορες χώρες. Πολλοί δεν καταλαβαίνουν ότι το τι συμβαίνει σε ένα άλλο φτωχότερο τμήμα της ίδιας πόλης, ή σε έναν καταυλισμό προσφύγων όπως αυτούς που έχετε στα δικά σας νησιά ή σε μια ήπειρο όπως η Αφρική, αφορά ακόμη και αυτούς που βρίσκονται στην κορυφή της πυραμίδας του πλούτου και των προνομίων. Αυτή τη στιγμή στο Λος Αντζελες διάσημοι κυκλοφορούν ολοκληρωτικά καλυμμένοι με προστατευτικές στολές, έστω και σχεδιασμένες από designers.
Αντλούμε λάθος διδάγματα από τις καταστροφές
– Πόσο πιθανό είναι να έχουμε μπροστά μας μια πανδημία αντίστοιχα φονική με την ισπανική γρίπη;
– Δεν είναι αδύνατο. Μπορεί η ζέστη να επιβραδύνει τη διάδοση του ιού, μπορεί να βρεθεί εμβόλιο το φθινόπωρο. Ισως να σώσει την κατάσταση στον ανεπτυγμένο κόσμο, αλλά αμφιβάλλω αν θα είναι διαθέσιμο στην Αφρική. Το θέμα όμως δεν είναι μόνο ένας ιός ή μία πανδημία. Μπορεί να περάσουν 5 χρόνια μέχρι να έρθει η πανδημία της γρίπης τύπου Α, αλλά από τη στιγμή που η γρίπη των πτηνών έχει βρει τον δρόμο από τα πουλιά προς τους ανθρώπους και μεταλλάσσεται με τεράστια ταχύτητα στα βιομηχανικά χοιροτροφεία, είναι βέβαιο ότι θα έχουμε συνέχεια. Πάντα υπάρχει ο κίνδυνος να αντλούμε τα λάθος διδάγματα από τις καταστροφές. Ο κόσμος υποθέτει ότι θα διδαχθούμε από τους σεισμούς ή τις πλημμύρες, αλλά συχνά συμβαίνει το αντίθετο. Αυτό για το οποίo γράφω και διδάσκω περισσότερο είναι οι πυρκαγιές. Ξεσπάει μια πυρκαγιά, καίει 2.000 σπίτια και σκοτώνει 40 ανθρώπους, και μετά ο κόσμος ψηφίζει να μην αυξηθούν οι φόροι που στηρίζουν την πυροσβεστική υπηρεσία.
– Μιλάτε θεωρητικά;
– Το έχω δει να συμβαίνει ξανά και ξανά, τα τελευταία 20 χρόνια. Η πυρκαγιά του 2003 στο Σαν Ντιέγκο ήταν η πρώτη σε αυτό τον κύκλο. Οι αξιωματούχοι αρνούνται ότι υπάρχει ανάγκη να ρυθμίσουμε τις χρήσεις γης για να μη χτίζονται σπίτια μέσα στα δάση. Είναι μια μεταφορά για το ευρύτερο πρόβλημα του τι συμβαίνει μετά τις καταστροφές. Τα διδάγματα μπορεί να είναι σαφή αλλά συχνά κάνουμε τα αντίθετα.
– Βλέπετε να υπάρχει κάποια πρόοδος στη συνειδητοποίηση του τι διακυβεύεται;
– Οι πρόοδοι δεν είναι γραμμικές, έχουν γίνει με άλματα. Ολοι εμείς που ζήσαμε τα κοινωνικά θαύματα της δεκαετίας του 1960 και του 1970 δεν μπορούμε παρά να πιστεύουμε ότι μπορούν να αλλάξουν τα πράγματα.
Οι ήρωες της σημερινής εποχής είναι οι υγειονομικοί που βρίσκονται στην πρώτη γραμμή, ρισκάροντας τη ζωή τους και πιέζοντας για βαθιές αλλαγές στον χώρο της Υγείας.