Η λέξη «λοιμός» ακούγεται παράταιρη και αναχρονιστική, δεν παύει όμως να είναι δόκιμη για την περιγραφή επιδημικών, μολυσματικών και θανατηφόρων νόσων, όπως και η νόσος COVID-19 που, ξεκινώντας από την Κίνα τον περασμένο Δεκέμβριο, έχει πια ανατρέψει κάθε βεβαιότητα σε παγκόσμια κλίμακα. Οπως είναι φυσικό, γεγονότα αυτής της τάξης ενθαρρύνουν ερμηνείες που βασίζονται σε ευσεβείς πόθους, μύχιες επιθυμίες και έντονους φόβους ή, απλώς, επιχειρούν να συγκαλύψουν την αμηχανία. Ετσι ακούμε και διαβάζουμε τα πάντα, π.χ. για το πώς ο ιός θα σημάνει το τέλος της παγκοσμιοποίησης, του φιλελευθερισμού ή του καπιταλισμού, και για το πώς έρχεται μια νέα εποχή, όπου τίποτα δεν θα είναι όπως πριν. Από το κοκτέιλ αυτό δεν λείπουν, βέβαια, και οι κάθε λογής θεωρίες συνωμοσίας. Καλό είναι λοιπόν να προσπερνούμε τέτοιες ερμηνείες, και ιδιαίτερα τις πιο καταστροφολάγνες, και να μην ξεχνάμε πως σε μια εποχή συστημικής αβεβαιότητας όσο πιο σίγουρος αυτοπαρουσιάζεται κάποιος τόσο λιγότερο έγκυρος και διαφωτιστικός είναι. Η ματιά μας, αντίθετα, αξίζει να σταθεί στα πιο πεζά και καθημερινά του λοιμού, που συχνά αποδεικνύονται ιδιαιτέρως ενδιαφέροντα. Θα σταθώ σε τέσσερα.
Το πρώτο είναι η σημασία που έχουν τα όρια της αντιληπτικής μας ικανότητας. Πολλοί, π.χ., αναρωτιούνται πώς εξηγείται μια τέτοια αναταραχή και οικονομική καταστροφή τη στιγμή που οι αριθμοί των νεκρών παγκόσμια (γύρω στους 10.000 μέχρι στιγμής) παραμένουν πολύ χαμηλοί. Η απάντηση, όπως έχει επισημανθεί αλλά όχι πάντα κατανοηθεί, βρίσκεται στην εκθετική δυναμική της μόλυνσης που, αν αφεθεί ανεξέλεγκτη, θα οδηγήσει σε απίστευτα σύντομο χρόνο σε εκατόμβες νεκρών. Παράλληλη είναι και η δυσκολία μας να μεταφράσουμε τα ποσοστά σε απόλυτα νούμερα. Το να κινδυνεύει να πεθάνει το 2% του πληθυσμού της χώρας μπορεί να ακούγεται σαν κάτι απειροελάχιστο, όταν όμως αντιληφθούμε πως αυτό αντιστοιχεί σε 200.000 ανθρώπους, το πράγμα αλλάζει.
Το δεύτερο είναι η τύχη μέσα στην ατυχία μας. Νέοι ιοί εμφανίζονται τακτικά και η πιθανότητα πανδημιών, παρότι μικρή, δεν είναι αμελητέα. Παρά το γεγονός πως ο ιός μεταδίδεται με μεγάλη ευκολία, δεν είναι θανατηφόρος για τους περισσότερους από εμάς. Τα πράγματα θα ήταν πολύ χειρότερα σε αντίθετη περίπτωση.
Το τρίτο είναι πως οι ευάλωτες ομάδες περιλαμβάνουν κυρίως ηλικιωμένους και ανθρώπους με επιβαρυμένη υγεία. Στο παρελθόν η ανθρωπότητα, συνηθισμένη καθώς ήταν σε τακτικές εκατόμβες, θα προσπερνούσε μια τέτοια επιδημία δίχως δεύτερη σκέψη. Είναι μέτρο του πολιτισμού μας πως είμαστε διατεθειμένοι να θυσιάσουμε πολλά για να προστατεύσουμε τις ευάλωτες αυτές ομάδες. Η σημασία που αποδίδουμε στην προστασία της ζωής είναι μια πολιτισμική και ηθική κατάκτηση ιστορικής εμβέλειας, παρότι ξενίζει ορισμένους, ανάμεσα στους οποίους και ο Ιταλός φιλόσοφος Giorgio Agamben, ίνδαλμα της απανταχού λόγιας προοδευτικής ορθοφροσύνης, που εξανίσταται γιατί η ιταλική κοινωνία είναι διατεθειμένη να θυσιάσει τα πάντα (κοινωνικές σχέσεις, εργασία, φιλίες ώς και θρησκευτικές και πολιτικές πεποιθήσεις) για να ξεφύγει από το φάσμα της αρρώστιας και του θανάτου που επαπειλεί η «λεγόμενη επιδημία», όπως τη χαρακτήρισε πριν από μόλις δέκα ημέρες!
Η παράδοξη φύση του ίδιου του ιού είναι το τέταρτο. Αφενός, εκμεταλλεύεται την εγγενή μας κοινωνικότητα για να αναπαραχθεί, πράγμα που τον καθιστά τόσο επικίνδυνο. Γι’ αυτό η μέθοδος καταπολέμησής του μας είναι εγγενώς αποκρουστική: η κοινωνική απομόνωση. Αφετέρου, οι ηθικές μας αξίες μάς ωθούν να λειτουργήσουμε αντίθετα από τη φύση μας, ώστε να προστατεύσουμε τους πιο ευάλωτους. Η αντικοινωνική αυτο-απομόνωση είναι η σπουδαιότερη μορφή κοινωνικής κινητοποίησης και αλληλεγγύης.
Αν, παραβαίνοντας τις αρχικές μου προειδοποιήσεις, διακινδύνευα μία (μικρή) πρόβλεψη, θα ήταν πως, μολονότι η εμπειρία της απομόνωσης θα αυξήσει τη χρήση εργαλείων και μεθόδων εργασίας, μάθησης και αναψυχής που απαιτούν ηλεκτρονική μόνον επαφή, η εξέλιξη αυτή θα αυξήσει παράλληλα την ανάγκη των ανθρώπων για ουσιαστικότερες και αυθεντικότερες φυσικές διαπροσωπικές επαφές.
* Ο κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης, κάτοχος της έδρας Gladstone στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.