Οταν ο Ξέρξης, το 480 π.Χ., σάρωνε με τα στρατεύματά του τον ελλαδικό χώρο, υπήρξαν δύο ερμηνείες στον χρησμό της Πυθίας «το ξύλινο τείχος απόρθητο θα μείνει». Η μία ήταν η παραδοσιακή, που έμοιαζε και απολύτως λογική. Κάποιοι έσπευσαν να κατασκευάσουν ένα φράχτη «από θυρόφυλλα και ξύλα γύρω από την Ακρόπολη». Η δεύτερη ήταν η ιδιοφυής του Θεμιστοκλή, που έπεισε τους περισσότερους Αθηναίους, και έλεγε ότι τα «ξύλινα τείχη» είναι τα καράβια και αυτά θα προστατεύσουν την Αθήνα.
Η συνέχεια της ιστορίας είναι γνωστή από τον Ηρόδοτο. Υπήρχαν εκείνοι που εγκωμίαζαν τα τείχη ως απόρθητο σύνορο και στο τέλος «άλλοι έπεφταν από το τείχος κάτω στον γκρεμό και σκοτώνονταν κι άλλοι κατέφευγαν στον σηκό του ναού. Κι οι Πέρσες που είχαν ανεβεί, πρώτα τράβηξαν γραμμή προς τις πύλες και αφού τις άνοιξαν, σκότωναν τους ικέτες της θεάς· κι όταν όλους τους έστρωσαν καταγής, σύλησαν τον ναό και παρέδωσαν στις φλόγες όλη την Ακρόπολη». Αντιθέτως, όσοι ανοίχτηκαν στη θάλασσα μεγαλούργησαν στη ναυμαχία της Σαλαμίνας και έσωσαν την Αθήνα. Οχι τα κτίσματά της, που πυρπόλησε ο Ξέρξης, αλλά την Πόλη που ξανάχτισαν για να γίνει η κλασική Αθήνα.
Τα τείχη, όπως και τα σύνορα, έχουν πεπερασμένη στον χρόνο χρησιμότητα. Τα πρώτα υπηρέτησαν τις πόλεις για χιλιετίες, αλλά –όπως με τραγικό τρόπο διαπίστωσε το 1453 ο Κωνσταντίνος ΙΑ΄ ο Παλαιολόγος– όταν ανακαλύφθηκε η τεχνολογία της πυρίτιδας έγιναν παρωχημένα. Και ναι μεν ο «λοιμός χτύπησε την Αθήνα που είχε οιονεί “ανοιχτά σύνορα”», όπως γράφει ο φίλος Τάκης Θεοδωρόπουλος («Καθημερινή» 22.3.2020), αλλά δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι αν κάποιος λοιμός «χτύπησε τη Σπάρτη η οποία, αν και δεν είχε φυσικά τείχη όπως η Αθήνα, ήταν μια περίκλειστη κοινωνία», διότι οι περίκλειστες και εσωστρεφείς κοινωνίες δεν κοινολογούν τις δυστυχίες τους. Τότε, δεν υπήρχε Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας που να καταγράφει το ξέσπασμα των επιδημιών. «Λίγα ξέρουμε για τη Σπάρτη και το ξέρουμε από αθηναϊκές πηγές», λέει ο Τάκης, κι αυτά τα λίγα είναι όσα οι λόγιοι της εποχής θεώρησαν σημαντικά ή διασώθηκαν στον χρόνο.
Οι επιδημίες πάντα βρίσκουν τον τρόπο να τρυπώνουν. Είτε «με ένα φορτίο σιτηρών από την Αίγυπτο στην οποία είχε μεταφερθεί από την Αιθιοπία», είτε με ποντίκια που κουβαλούσαν τον ιό της πανώλης στον μεσαίωνα. Τότε όλες οι πόλεις ήταν περίκλειστες με τείχη και σε μακρινές αποστάσεις δεν ταξίδευε ποτέ κανείς. Κι όμως, σε πέντε χρόνια ο «Μαύρος Θάνατος» σάρωσε ολόκληρη την Ευρώπη, από τις ακτές του Ατλαντικού μέχρι τα Ουράλια και από τη Νότιο Ευρώπη μέχρι τη Σκανδιναβία.
Τα ξύλινα τείχη, με την κυριολεκτική τους έννοια, δεν μπορούν να μας σώσουν. Παίρνουν πολύ εύκολα φωτιά και εγκλωβίζουν στην κόλαση πυρός τους ανθρώπους που υποτίθεται ότι προστατεύουν.