Ο κορωνοϊός COVID-19 αναδεικνύει ένα απ’ τα πλέον σημαντικά διακυβεύματα των καιρών μας, τη μαζική παρακολούθηση της ιδιωτικής ζωής των πολιτών μέσω των ψηφιακών αποτυπωμάτων τους. Η τεχνολογία έχει δώσει μια άνευ προηγουμένου πανοπτική, όπως θα ’λεγε κι ο Μισέλ Φουκό, δυνατότητα ακραίας πρόσβασης στην ιδιωτική ζωή των πολιτών, τόσο σε ιδιωτικές επιχειρήσεις όσο και σε κυβερνήσεις. Τι επίπτωση έχει αυτό το γεγονός όταν βρισκόμαστε σε καθεστώς έκτακτης ανάγκης; Αίρεται η δυσπιστία των πολιτών απέναντι στους ψηφιακούς γίγαντες με την επίκληση της δημόσιας υγείας; Σύμφωνα με πολύ πρόσφατη έρευνα στις ΗΠΑ, το 77% των Αμερικανών πολιτών θεωρεί ότι οι Facebook, Google, Amazon και Apple έχουν υπερβολική εξουσία. Η Σοσάνα Ζούμποφ, καθηγήτρια στο Χάρβαρντ, δημοσίευσε πριν από έναν χρόνο ένα τρομακτικό βιβλίο, το «The age of surveillance capitalism, The fight for a human future at the new frontier of power» (το οποίο θα κυκλοφορήσει σύντομα και στα ελληνικά από τις εκδόσεις Καστανιώτη με τον τίτλο «Η εποχή του κατασκοπευτικού καπιταλισμού»), όπου ανατέμνει το καθεστώς της επιτήρησης με χειρουργικό τρόπο, προαναγγέλλοντας όσα ήδη συμβαίνουν στον περίπλοκο κόσμο μας.
Τα μεγάλα κέρδη
Η Ζούμποφ, συνεπής μαρξίστρια κατά τ’ άλλα, μας λέει ότι έχουμε βάλει όλοι στις τσέπες μας ένα εκπληκτικό εργαλείο επικοινωνίας, καταγραφής, ψυχαγωγίας, ενημέρωσης, αλλά τελικά η λειτουργία που αποφέρει τα μεγαλύτερα οφέλη στις εταιρείες που δημιουργούν εφαρμογές και διαμορφώνουν το περιβάλλον της λειτουργίας τους είναι η αδιάκοπη επιτήρηση της συμπεριφοράς μας. Η παρακολούθηση της συμπεριφοράς μας είναι αυτή που αποφέρει τα μεγαλύτερα κέρδη σε όλους και το γιατί είναι αυτονόητο. Μαθαίνοντάς μας άριστα, οι εταιρείες ξέρουν ακριβώς πώς να μας επηρεάσουν, πώς να αλλάξουν δηλαδή τη συμπεριφορά μας καθ’ υπαγόρευσιν των πελατών τους. Πάνω σ’ αυτή τη βάση έχει στηριχθεί το επιχειρηματικό τους μοντέλο.
Η τεχνολογία αυτή έχει όνομα. Λέγεται τεχνολογία της πειθούς κι είναι σήμερα ο κυρίαρχος μοχλός ανάπτυξης των διαδικτυακών υπηρεσιών και των κινητών τηλεφώνων. Ολη η ιδέα περί τεχνητής νοημοσύνης βασίζεται ακριβώς πάνω στην έννοια της επιτήρησης. Για να λειτουργήσει σωστά ο αλγόριθμος, πρέπει όλα να γίνουν δεδομένα. Σήμερα, που σχεδόν όλος ο πλανήτης αναγκάζεται να μπει σε καθεστώς καραντίνας, τα κινητά τηλέφωνα και οι ψηφιακές υπηρεσίες τιμούν τον ρόλο τους ως εργαλεία παρακολούθησης, βάζοντας τις κυβερνήσεις όλου του κόσμου σε πειρασμό, αφενός για να εντοπίσουν παραβάτες των εντολών κι αφετέρου για να προβλέψουν, να κατηγοριοποιήσουν και να κατευθύνουν ανάλογα τους πολίτες. Η επιτήρηση μπαίνει κι αυτή στον αγώνα ενάντια στον ιό. Παραφράζοντας τον Φουκό, θα λέγαμε ότι σήμερα αποπειράται η συγγραφή του σεναρίου «επιτήρηση και θεραπεία, η γέννηση της αλγοριθμικής φυλακής».
Το βιβλίο της Σοσάνα Ζούμποφ θα κυκλοφορήσει σύντομα και στα ελληνικά από τις εκδόσεις Καστανιώτη, με τον τίτλο «Η εποχή του κατασκοπευτικού καπιταλισμού».
Κατάλυση της ιδιωτικότητας
Για το περιοδικό Economist αυτή είναι η μεγαλύτερη πρόκληση των πολιτικών σήμερα. «Κάθε χώρα θα πρέπει να βρει τη δική της ισορροπία ανάμεσα στην ιχνηλάτηση του ιού και στην εισβολή στην ιδιωτική ζωή των πολιτών, αλλά η Νότια Κορέα και η Κίνα δείχνουν τη δύναμη των μεγάλων δεδομένων και των μαζικών εξετάσεων ως έναν τρόπο αναγνώρισης των κρουσμάτων και περιορισμού της εξάπλωσής τους». Αυτές οι χώρες, με το Ισραήλ κατά πόδας, δεν έχουν αναστολές ή ενδοιασμούς και έχουν ήδη προχωρήσει ακάθεκτες στην κατάλυση της ιδιωτικότητας με το σκεπτικό της έκτακτης ανάγκης και της προστασίας της δημόσιας υγείας. Θα γίνει το ίδιο και στον υπόλοιπο κόσμο; Πώς μπορεί να προστατευθεί η ιδιωτική ζωή, το μόνο που μας απέμεινε, απ’ την επέλαση του κορωνοϊού; Στην Ελλάδα, ο υπουργός Ψηφιακής Διακυβέρνησης Κυριάκος Πιερρακάκης δήλωσε ότι «για εμάς η τεχνολογία είναι μέσο ενδυνάμωσης του πολίτη» και δεν μιμήθηκε το παράδειγμα των αυταρχικών κρατών. Οι έκτακτες συνθήκες θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν σαν άλλοθι, αλλά, ευτυχώς, η ελληνική κυβέρνηση επέδειξε σύνεση.
Η δύναμη της πληροφορίας
Σε μια διαβόητη ομιλία που έκανε ο Μπιλ Γκέιτς το 2015, προειδοποιούσε την ανθρωπότητα ότι δεν είμαστε κατάλληλα προετοιμασμένοι για την επόμενη πανδημία. Σαν έμπειρος πωλητής που είναι, αρκετά μπροστά απ’ την εποχή του πάντα, μας λέει στα πολύ γρήγορα αλλά με πολύ μεγάλη καθαρότητα αυτό που ζούμε τώρα. Λέει κατά λέξη: «Εχουμε κινητά τηλέφωνα για να πάρουμε πληροφορίες και να δώσουμε στο κοινό». Στις προηγούμενες επιδημίες είχαμε περιορισμένες δυνατότητες παρακολούθησης και περιορισμένα δεδομένα. Τα κινητά τηλέφωνα δεν είχαν τόσο μεγάλη διείσδυση, ούτε τόσο εξελιγμένες εφαρμογές. Τώρα, είναι εφικτό. Με τον γεωεντοπισμό κάθε συσκευής εύκαιρο, αλλά και με άλλα –πιθανώς πολύ χρήσιμα– δεδομένα από αισθητήρες, με την τεράστια υπολογιστική δύναμη που διαθέτουμε, μπορούμε εύκολα να προλάβουμε την εξάπλωση των ιών.
Οι φόβοι και οι προσπάθειες για ηθική χρήση της τεχνολογίας
Κλεισμένοι τώρα στα σπίτια μας ίσως έχουμε την ευκαιρία να σκεφθούμε τι σημαίνει ψηφιακή επιτήρηση και τι ιδιωτικότητα δεδομένων, ποια είναι τα συλλογικά οφέλη και τα ατομικά κόστη, και αντίστροφα. Οι υπηρεσίες γεωεντοπισμού δουλεύουν αυτόματα και γνωρίζουν ανά πάσα στιγμή αν και πότε και για πόσο κινούμαστε εντός κι εκτός της οικίας μας, γνωρίζουν τα μοτίβα των μετακινήσεών μας, γνωρίζουν τα πάντα. Η προστασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα γίνεται ευφημισμός. Η πρόσβαση στην ιδιωτική μας ζωή από ιδιωτικές εταιρείες αλλά κι από το κράτος που θα έχει λόγο να ενδιαφερθεί είναι καθολική. Οσοι έχουν εγκαταστήσει ψηφιακούς βοηθούς στα συστήματά τους, αλλά και οι απλοί χρήστες των κινητών τηλεφώνων που δεν έχουν απενεργοποιήσει τις άδειες για την πρόσβαση στο μικρόφωνό τους, δίνουν απρόσκοπτη πρόσβαση των ιδιωτικών τους συνομιλιών στους οργανισμούς αυτούς. Με αυτό τον τρόπο, οι ενδιαφερόμενοι ξέρουν ανά πάσα στιγμή τι συμβαίνει. Μπορούν να ιχνηλατήσουν επαφές, αλλά και να προβλέψουν εξαπλώσεις. Μπορούν να κατηγοριοποιήσουν, να στείλουν προειδοποιήσεις και εντολές. Ταυτόχρονα, όμως, τροποποιούν και συμπεριφορές. Τώρα είναι η υγεία που διακυβεύεται. Τι μπορεί να είναι αύριο; Είμαστε προετοιμασμένοι για να αποκλείσουμε αθέμιτες χρήσεις;
Στις ΗΠΑ μιλούν για το techlash, την εναντίωση στους τεχνολογικούς γίγαντες. Οι πολίτες που τους βλέπουν σαν τον Μεγάλο Αδελφό είναι δικαίως δύσπιστοι.
Η αλήθεια είναι ότι γίνονται φιλότιμες προσπάθειες με στόχο την ηθική χρήση της διαθέσιμης τεχνολογίας. Στο πανεπιστήμιο MIT έχουν δημιουργήσει μια εφαρμογή τηλεφώνου που μοιράζεται σ’ ένα ιδιωτικό δίκτυο «ανωνυμοποιημένες» πληροφορίες. Οταν κάποιος έχει νοσήσει, οι υπόλοιποι γνωρίζουν τα μέρη που έχει επισκεφθεί ώστε να τα αποφύγουν. Η κριτική που γίνεται στην εφαρμογή είναι πολύπλευρη. Μία από τις κυριότερες είναι ότι η ανωνυμία είναι παραπλανητική. Κάποιος με τεχνικές δεξιότητες μπορεί εύκολα να συνάγει το προφίλ των χρηστών. Αλλη κριτική λέει ότι ο γεωεντοπισμός δεν είναι τόσο αξιόπιστος.
Σε κάθε περίπτωση, η δυσπιστία απέναντι σε αυτό που ονομάζεται big tech, διογκώνεται. Στις ΗΠΑ μιλούν αυξανόμενα για το techlash, την εναντίωση στους τεχνολογικούς γίγαντες. Η Ζούμποφ υπερθεματίζει. Οι πολίτες, που βλέπουν πια τους κολοσσούς σαν τον Μεγάλο Αδελφό είναι δικαίως δύσπιστοι. Για να πείσουν ότι είναι στο πλευρό της κοινωνίας κι όχι στο πλευρό των δικών τους ιδεοληψιών πρέπει να προσπαθήσουν περισσότερο. Οι κυβερνήσεις και οι πολιτικοί απ’ την άλλη πρέπει να προσπαθήσουν περισσότερο για να βάλουν πιο αποφασιστικά τους πολίτες στην εξίσωση και οι πολίτες πρέπει να υπερβούν τον ψηφιακό ναρκισσισμό τους, να αφυπνιστούν, να δουν κατάματα τι διακυβεύεται, και να υπολογίσουν ψύχραιμα τα κόστη και τα οφέλη, ώστε η θεραπεία να μην εκμηδενίσει ηθικά τον ασθενή, αφαιρώντας του το μόνο που έχει πια στη διάθεσή του: την ιδιωτική του ζωή.