Κατάρρευση και ελπίδα

4' 41" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Στο βιβλίο του με τον τίτλο «Κατάρρευση», ο Τζάρεντ Ντάιαμοντ εξετάζει ένα πλήθος κοινωνιών, άλλων αρχαίων και άλλων περισσότερο σύγχρονων, που οδηγήθηκαν σε ιστορική εξαφάνιση, αλλά οι πανδημίες απουσιάζουν από αυτό ως αιτία κοινωνικής κατάρρευσης. Οπως εξηγεί ο συγγραφέας, οι κοινωνίες πεθαίνουν από συνδυασμούς πέντε παραγόντων, τους οποίους απαριθμεί ως εξής: μεγάλης έκτασης οικολογικές καταστροφές, δραματικές κλιματικές αλλαγές, παρουσία αρπακτικών γειτόνων, απουσία ισχυρών συμμάχων και αδυναμία των ίδιων των κοινωνιών να διατηρήσουν αλώβητους τους θεσμούς τους σε συνθήκες γενικευμένης κρίσης.

Η κρίση του κορωνοϊού δεν πρόκειται να δημιουργήσει ολικές καταρρεύσεις κρατών. Η βουβωνική πανώλη στην Ευρώπη του 14ου αιώνα, ο τύφος κατά τον Τριακονταετή Πόλεμο του 17ου αιώνα, η λεγόμενη «ισπανική γρίπη» στις αρχές του 20ού αιώνα και το έιτζ προς το τέλος του, ήταν πανδημίες, καθεμιά από τις οποίες άφησε πίσω της εκατόμβες νεκρών, όπως και λήθη, αλλά καμία δεν οδήγησε από μόνη της στην κατάρρευση των κοινωνιών που επλήγησαν από αυτές. Ωστόσο, όπως δείχνουν οι περιπτώσεις της Ιταλίας και της Ισπανίας, η παγκόσμια πανδημία μπορεί να οδηγήσει τα κράτη σε μερική κατάρρευση κρίσιμων τομέων, ειδικά στα συστήματα δημόσιας υγείας και στην οικονομία. Πολλά θα αλλάξουν σε εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο. Ποιες είναι, όμως, οι πρώτες διαπιστώσεις που προκύπτουν από την απλή παρατήρηση των εξελίξεων διεθνώς;

Αναφέρουμε πέντε και, καθώς τις διαβάζετε, προσέξτε πως οι περισσότερες από αυτές βρίσκονται σε σχέση αμοιβαίας αλληλεξάρτησης.

1. Είναι η πρώτη φορά στη σύγχρονη Ιστορία που ολόκληρη η ανθρωπότητα χρειάζεται να βρει λύση στο ίδιο ακριβώς πρόβλημα, δηλαδή να σταματήσει μια μεταδοτική ασθένεια. Ωστόσο, η απουσία ενιαίας αντιμετώπισης και το έλλειμμα παγκόσμιου συντονισμού είναι εντυπωσιακά. Οι περισσότερες χώρες έκλεισαν τα σύνορά τους σε διαφορετικά χρονικά σημεία και επέβαλαν διαφορετικά περιοριστικά μέτρα, πολλές φορές ακατάλληλα και ανεπαρκή. Η πολιτική συνεργασία ανάμεσα σε χώρες υπήρξε αρχικά από περιορισμένη έως ανύπαρκτη, αν και αυτό φαίνεται να βελτιώνεται όσο περνάει ο καιρός.

2. Διαφορετικές χώρες με διαφορετικά πολιτικά συστήματα αντέδρασαν με πολύ διαφορετικούς τρόπους. Η αυταρχική Κίνα κατάφερε να αντιστρέψει την εξάπλωση του ιού στο εσωτερικό της, ενώ άλλες χώρες της νοτιοανατολικής Ασίας, όπως η Νότια Κορέα, η Ταϊβάν, η Σιγκαπούρη και η Ιαπωνία, μπόρεσαν να ελέγξουν την εξάπλωσή του. Μεγάλες δημοκρατικές χώρες, όπως η Αμερική και η Βρετανία, άργησαν να πάρουν κατάλληλα μέτρα, ενώ μικρές χώρες, όπως η Ελλάδα, φαίνεται να τα καταφέρνουν καλύτερα. Αλλες δημοκρατίες έχουν ήδη πληρώσει –και συνεχίζουν να πληρώνουν– βαρύ τίμημα.

3. Σε όλες σχεδόν τις δημοκρατίες, βασικές ατομικές και κοινωνικές ελευθερίες έχουν ήδη ανασταλεί, με τη συναίνεση των πολιτών, ενώ τα κράτη έχουν αυξήσει δραματικά τους μηχανισμούς κοινωνικής επιτήρησης.

Αρκετές χώρες θα αναγκαστούν να ζητήσουν τη συνδρομή του στρατού. Οι κοινωνικές ανισότητες διευρύνονται, αφού τα μέτρα κοινωνικής απομόνωσης επηρεάζουν πρωτίστως τα χαμηλότερα εισοδήματα. Καθώς δε τα κράτη επεκτείνουν τον ρυθμιστικό τους ρόλο στις κοινωνίες, ο φόβος από την πανδημία θέτει ένα νέο δίλημμα: πόσες και ποιες από τις ατομικές και κοινωνικές μας ελευθερίες είμαστε έτοιμοι να εκχωρήσουμε στο κράτος χάριν της συλλογικής μας ασφάλειας;

4. Σε μια τέτοια κατάσταση, ανελεύθερα λαϊκιστικά καθεστώτα θα μπουν στον πειρασμό να εφαρμόσουν αντιδημοκρατικά μέτρα. Μόλις την εβδομάδα που πέρασε, ο Ούγγρος πρωθυπουργός Βίκτορ Ορμπαν επιχείρησε να περάσει νομοθετικές αλλαγές που θα του επέτρεπαν να κυβερνήσει με εκτελεστικά διατάγματα για απροσδιόριστο χρονικό διάστημα. Η προσπάθειά του απέτυχε προς το παρόν, αλλά, όπως έγραψε πρόσφατα ο Γιουβάλ Νόα Χαράρι, ακόμη και προσωρινά αντιδημοκρατικά μέτρα έχουν την κακιά συνήθεια να παραμένουν ενεργά, ιδίως όταν οι παλιές κρίσεις δεν εξαφανίζονται εντελώς, ενώ νέες κρίσεις αναμένεται να εμφανιστούν στον ορίζοντα.

5. Μέσα στην παρούσα κρίση, ήδη αναπτύσσονται νέες σχέσεις ανάμεσα στις χώρες, οι οποίες είναι αναπόφευκτο να καταλήξουν σε μια νέα γεωπολιτική τάξη. Προς το παρόν, η πιο ενδιαφέρουσα εξέλιξη είναι η απροθυμία της Αμερικής να παίξει τον ρόλο του παγκόσμιου ηγέτη, όπως είχε κάνει παλιότερα με τον HIV/AIDS όπως και με τον έξαρση του ιού Εμπολα στη δυτική Αφρική το 2014. Η πανδημία έχει επίσης οδηγήσει τη σχέση της Αμερικής με την Κίνα σε νέες εντάσεις. Αλλά, ενώ η αντιμετώπιση της πανδημίας στην Αμερική εξελίσσεται σε φιάσκο, τι είδους ηθικό πλεονέκτημα θα μπορούσε αλήθεια να προβάλει η αυταρχική Κίνα στις υπόλοιπες δημοκρατίες του κόσμου;

Πώς μπορούμε να ελπίζουμε ότι θα βγούμε από την κρίση; Στην «Πανούκλα», ο Αλμπέρ Καμύ περιγράφει τον τρόπο που οι κάτοικοι του Οράν της Αλγερίας γιορτάζουν το τέλος του λοιμού στην πόλη τους με πυροτεχνήματα του δήμου. Τα θύματα του λοιμού έχουν πλέον ξεχαστεί και όσοι έχουν επιβιώσει, γράφει ο Καμύ, συμπεριφέρονται ακριβώς όπως πριν. Μόνο ο πρωταγωνιστής του βιβλίου, ο γιατρός Μπερνάρντ Ριέ, αρνείται να συμμετάσχει στη γιορτή, ακόμη συντετριμμένος από τον θάνατο χιλιάδων ασθενών του, της γυναίκας του και του αγαπημένου του φίλου. Ο Καμύ μάς δίνει έτσι ένα μάθημα που δεν πρέπει να λησμονηθεί.

Οτι, δηλαδή, ο λοιμός ποτέ δεν τελειώνει πραγματικά και ότι κάποτε θα επιστρέψει. Ακόμη κι όταν η κρίση περάσει, η ανθρωπότητα θα έχει απλώς κερδίσει μια μάχη απέναντι στην πανδημία. Μετά τους πρώτους πανηγυρισμούς, ωστόσο, οι κυβερνήσεις και τα έθνη θα πρέπει επειγόντως να ετοιμάσουν ένα σχέδιο ενίσχυσης των συστημάτων υγείας. Η ανθρωπότητα μπορεί, με προσπάθεια, να αποφύγει τους πολέμους, αλλά όχι την εξάπλωση νέων θανατηφόρων ιών. Αυτό όμως που μπορεί ακόμη να κάνει είναι να δημιουργήσει συνθήκες διεθνούς συνεργασίας ώστε να ελέγξει από νωρίς την εξάπλωση μελλοντικών πανδημιών που, όπως πλέον έχουμε αντιληφθεί, μπορεί και να προκαλέσουν περισσότερα θύματα από οποιονδήποτε μεγάλο πόλεμο.

Η ελπίδα είναι η επόμενη πανδημία να μην προκαλέσει ούτε καν μερική κατάρρευση στα κράτη.

* Ο κ. Τάκης Παππάς είναι πολιτικός επιστήμονας στο Πανεπιστήμιο του Ελσίνκι. Ο κ. Στέφανος Παππάς είναι μαθητής λυκείου στο United World College της Κόστα Ρίκα. Το άρθρο προέκυψε από μια συζήτηση μεταξύ τους, αφού καθένας διάβασε ξεχωριστά ένα από τα βιβλία που αναφέρονται σε αυτό.

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή