Η ζωή των 80χρονων Ιταλών από τα χρόνια του πολέμου μέχρι τη σημερινή τραγωδία του κορονοϊού· μια διαδρομή που ταυτίζεται με τη μεταπολεμική ιστορία της χώρας.
Ογδόντα ετών. Αυτή είναι η μέση ηλικία των θυμάτων από τον κορονοϊό στην Ιταλία. Είναι εύκολη η διαίρεση· 80 ετών είναι σήμερα οι άνθρωποι που γεννήθηκαν το 1940, σε ένα πεδίο μάχης, ανάμεσα στα πυρά των φασιστών του Μουσολίνι και των δυνάμεων της Αντίστασης και των Συμμάχων· 80 ετών είναι οι άνθρωποι που διαμόρφωσαν τη σημερινή φυσιογνωμία της Ιταλίας και έζησαν από κοντά όλα εκείνα τα γεγονότα που τη σημάδεψαν· 80 ετών είναι οι άνθρωποι που έζησαν στιγμή στιγμή ολόκληρη τη μεταπολεμική ιστορία της χώρας.
Τα αδέλφια Ροτόλο από τη Σικελία, που έγιναν διάσημα μετά την επέμβαση καταρράκτη που τους χάρισε την όραση, ένα «ιατρικό θαύμα» στη μεταπολεμική Ιταλία.
Το φαινόμενο του «baby boom», που σημειώθηκε σε αρκετές περιοχές του κόσμου την περίοδο μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου, δεν παρατηρήθηκε στην Ιταλία. Δεν υπήρξε καμία ξαφνική αύξηση στον αριθμό των γεννήσεων, και αυτό, έως έναν βαθμό, ίσως οφείλεται και στο ότι ο νεανικός πληθυσμός της χώρας μετανάστευσε μαζικά με προορισμό τις ΗΠΑ, την Αυστραλία και αλλού. Οι σημερινοί 80άρηδες, δηλαδή, μεγάλωσαν σε μια χώρα χωρίς προοπτική, γκρεμισμένη, χρεοκοπημένη και διαιρεμένη (στο δημοψήφισμα του 1946 η δημοκρατία προτιμήθηκε έναντι του μοναρχικού πολιτεύματος με ένα οριακό ποσοστό – 54%), με κατακερματισμένη συνείδηση και σκεπασμένη από τον φόβο, τις προκαταλήψεις και τη σκιά της Καθολικής Εκκλησίας. Ένας τόπος συννεφιασμένος και ασπρόμαυρος, συνεπής με το σινεμά του Βισκόντι και του Ντε Σίκα. Μετά, ήρθε το σχέδιο Μάρσαλ.
Η Ιταλία εντάχθηκε στο πρόγραμμα οικονομικής ενίσχυσης των Ηνωμένων Πολιτειών, εισπράττοντας περίπου 1,5 δις δολάρια, χρήματα που αποτέλεσαν τη βάση του λεγόμενου «οικονομικού θαύματος» της δεκαετίας του ’60. Ένα παράδειγμα: το 1955, μόνο το 3% των νοικοκυριών διέθετε ψυγείο. Το 1975, μόνο ένα 6% δεν είχε αποκτήσει ακόμα. Η χώρα εκσυγχρονίστηκε, η οικονομία ανέκαμψε, ο πληθυσμός συγκεντρώθηκε στις πόλεις και η ανεργία υποχώρησε στο 5%. Η Ιταλία έγινε μέλος του ΝΑΤΟ (1949), του ΟΗΕ (1955), ήταν ένα από τα έξι ιδρυτικά κράτη της ΕΟΚ (1957), διοργάνωσε Ολυμπιακούς Αγώνες (1960) και απέκτησε μια ταυτότητα, οικονομικά, κοινωνικά και πολιτικά, με ξεκάθαρη αμερικανική επιρροή.
Μαθητές και φοιτητές στο Μιλάνο τη δεκαετία του ’60. © Carlo Bavagnoli/The LIFE Picture Collection / Getty Images/Ideal Image
Τα παιδιά του πολέμου, που γεννήθηκαν και μεγάλωσαν κάτω από τις χειρότερες συνθήκες, ενηλικιώθηκαν και βγήκαν στην αγορά εργασίας σε μια εντελώς διαφορετική χώρα. Μπορούμε ίσως να υποθέσουμε τα βήματά τους. Είναι η γενιά που άφησε τον νότο και τις επαρχίες, αναζητώντας δουλειά στα αστικά κέντρα του βορρά: μέχρι το 1971 υπολογίζεται ότι 9 εκατ. Ιταλοί, κυρίως νεαροί, μετανάστευσαν στο τρίγωνο Μιλάνο-Γένοβα-Τορίνο. Σπανιότερα η εσωτερική μετανάστευση αφορούσε και σπουδές – θυμηθείτε πώς περιγράφει η Έλενα Φεράντε τη φυγή της ηρωίδας της από τη Νάπολη για το Πανεπιστήμιο της Πίζα. Είναι επίσης η γενιά του «Καυτού φθινοπώρου», των ιστορικών απεργιών που ξεκίνησαν το 1969 στα εργοστάσια της Fiat και της Pirelli· στον αντίποδα της ανάπτυξης υπήρχαν ο εργατικός κόσμος και τα μαζικά νεανικά κινήματα, και υπήρχε και η ματιά της διανόησης, που διέκρινε ότι η χώρα βυθιζόταν στην πνευματική παρακμή και την αποξένωση, σαν να είχε μεταφερθεί η ζωή μέσα στη «Νύχτα» του Αντονιόνι.
ΕΡΥΘΡΕΣ ΤΑΞΙΑΡΧΙΕΣ ΚΑΙ ΥΠΟΓΕΝΝΗΤΙΚΟΤΗΤΑ
Η δεκαετία του ’70 ήταν διαφορετική. Χαρακτηρίστηκε από την πολιτική αστάθεια και την ένοπλη δράση ακροαριστερών και ακροδεξιών οργανώσεων, με αποκορύφωμα την απαγωγή και τη δολοφονία του πρώην πρωθυπουργού Άλντο Μόρο από τις Ερυθρές Ταξιαρχίες. Παράλληλα, η πετρελαϊκή κρίση του 1973 έπληξε σημαντικά τη χώρα, o πληθωρισμός άρχισε να ανεβαίνει, το ίδιο και οι δείκτες της ανεργίας, και έτσι, όχι ιδιαίτερα ξαφνικά, οι εντυπωσιακοί ρυθμοί ανάπτυξης της ιταλικής οικονομίας άρχισαν να παγώνουν. Η γενιά αυτή βρέθηκε στην πιο παραγωγική της περίοδο, στα μέσα της τέταρτης δεκαετίας της ζωής της, σε μια κατάσταση μάλλον μετέωρη. Εν τω μεταξύ, οι γυναίκες αποκτούσαν σταδιακά και επιτέλους μια μεγαλύτερη κοινωνική ελευθερία, ενώ το 1974 επικυρώθηκε μέσω δημοψηφίσματος η νομιμοποίηση των διαζυγίων. Θα ήταν επιπόλαιο κάποιο ασφαλές συμπέρασμα, αλλά, σε κάθε περίπτωση, στο αρχείο είναι καταχωρισμένες 827.852 γεννήσεις το 1975 και 640.401 γεννήσεις πέντε χρόνια αργότερα. Η ιταλική κοινωνία είχε αλλάξει.
Γραμμή παραγωγής στο εργοστάσιο της Alfa Romeo – η αυτοκινητοβιομηχανία υπήρξε η αιχμή της ιταλικής οικονομίας στα χρόνια της ανάπτυξης. ©Giorgio LottiMondadori, Sergio del Grande/ Getty Images/Ideal Image
Το πιο εντυπωσιακό, πάντως, είναι ότι η μείωση της γεννητικότητας παρατηρείται μόνο στην Ιταλία: από το σημείο εκείνο ο ρυθμός ανάπτυξης του ιταλικού πληθυσμού διαφοροποιείται σημαντικά από αυτόν της υπόλοιπης Ευρώπης και ουσιαστικά δέχεται ένα δεύτερο χτύπημα μετά το κύμα φυγής από τη χώρα τη δεκαετία του ’40. Κάποιος αρκετά παρατηρητικός, που θα συνυπολόγιζε την πρόοδο της ιατρικής και την αύξηση του προσδόκιμου ζωής, θα μπορούσε ίσως να είχε προβλέψει από τότε ότι η Ιταλία θα εξελισσόταν από μια νεανική χώρα, με μέσο όρο ηλικίας τα 31 έτη το 1957, σε μια χώρα με μέσο όρο ηλικίας τα 47 έτη σήμερα. Αυτό εξηγεί και γιατί το 23% του σημερινού πληθυσμού είναι άνω των 65 ετών (το δεύτερο μεγαλύτερο στον κόσμο πίσω από την Ιαπωνία), αλλά και γιατί το ποσοστό θνησιμότητας από τον ιό COVID-19 είναι τόσο αυξημένο στην Ιταλία (8%) σε σχέση με τον υπόλοιπο κόσμο (3,4%) – επί των επιβεβαιωμένων κρουσμάτων. Φυσικά παίζουν ρόλο πολλοί ακόμα παράγοντες (λήψη μέτρων με καθυστέρηση, ελλείψεις στο σύστημα υγείας κ.ά.), αλλιώς στο Ιράν, ας πούμε, με μέση ηλικία τα 30 έτη, δεν θα έπρεπε να μετρούν τόσες απώλειες.
ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΞΟΥΣΙΑ
Οι σαραντάρηδες του 1980, δηλαδή οι σημερινοί ογδοντάρηδες, ήταν πια η κυρίαρχη γενιά της χώρας όταν πραγματοποιήθηκε ο «ιστορικός συμβιβασμός» ανάμεσα στο Κομμουνιστικό Κόμμα του Μπερλινγκουέρ και στους Χριστιανοδημοκράτες, και κατόπιν έζησαν σε μια περίοδο εξομάλυνσης και νέας οικονομικής ανάκαμψης, ένα δεύτερο, μικρό θαύμα. Είχαν κερδίσει μια ικανοποιητική ποιότητα ζωής (συνθήκες εργασίας, κατοικία, περίθαλψη κ.ά.) σε μια χώρα που συγκαταλεγόταν πλέον στις ισχυρές της ηπείρου. Επίσης αγόρασαν αυτοκίνητο: στο τέλος της δεκαετίας, περίπου ένας στους δύο Ιταλούς διέθετε το δικό του όχημα, την ίδια στιγμή που στην υπόλοιπη Ευρώπη το αντίστοιχο ποσοστό έμενε αμετάβλητο λίγο πάνω από το 30%.
Ο Φερούτσιο Λαμποργκίνι, ιδρυτής της γνωστής μάρκας αυτοκινήτων, με τη σύζυγο και την κόρη του το 1970.
Είναι η γενιά που είδε από κοντά το Παγκόσμιο Κύπελλο του ’90, όταν οι ανισότητες ανάμεσα στον βορρά και τον νότο υπογραμμίστηκαν στον αγώνα της Ιταλίας με την Αργεντινή στη Νάπολη, με τον κόσμο να φωνάζει υπέρ του τοπικού ήρωα Ντιέγκο Μαραντόνα. Είναι η γενιά που ψήφισε τις μεταρρυθμίσεις στο δημοψήφισμα του ’93, στην εκκίνηση ενός νέου κεφαλαίου της Ιταλικής Δημοκρατίας, μετά τα σκάνδαλα διαφθοράς και την επιχείρηση «Καθαρά Χέρια». Το κομματικό τοπίο άλλαξε ολοκληρωτικά και νέα πρόσωπα εμφανίστηκαν στην πολιτική σκηνή, όπως ο Σέρτζιο Ματαρέλα, πενηντάρης τη δεκαετία του ’90, παράδειγμα ανθρώπου που γεννήθηκε στον νότο, στη Σικελία συγκεκριμένα, και ανηφόρισε στον χάρτη για να βρει την κοινωνική και επαγγελματική καταξίωση.
Το «Καυτό φθινόπωρο» που άλλαξε τα πάντα: εργαζόμενοι στην Pirelli διαμαρτύρονται στους δρόμους του Μιλάνο.
Ο Ματαρέλα, πρόεδρος της Ιταλικής Δημοκρατίας εδώ και μία τετραετία, 79 ετών, βλέπει τη γενιά του να αφανίζεται. Από όποια μεριά κι αν έζησαν αυτά τα χρόνια. Από τον νότο ή τον βορρά, από τη Δεξιά ή την Αριστερά, από τις γραμμές παραγωγής των εργοστασίων ή τη μεγαλοαστική τάξη. Όταν προ ημερών επικοινώνησε μαζί του η Αικατερίνη Σακελλαροπούλου για να του εκφράσει τη συμπαράστασή της, του είπε «andrà tutto bene», δηλαδή όλα θα πάνε καλά. Κάποια πράγματα τα λέμε επειδή πρέπει να τα πούμε. Την ίδια φράση γράφουν οι Ιταλοί σε πανό αυτές τις μέρες και τα κρεμάνε από τα μπαλκόνια τους. Την επαναλαμβάνουν στα σόσιαλ μίντια και στις συζητήσεις τους. Κάποια πράγματα τα λέμε για να τα πιστέψουμε. Οπότε ναι, andrà tutto bene. ■