Από το στενό πέτρινο μπαλκόνι της σαιξπηρικής Ιουλιέτας στη Βερόνα ώς εκείνο της Ρωξάνης όπου αντηχούσε η φωνή του Σιρανό ντε Μπερζεράκ, μέχρι το μπαλκόνι που ζωγράφισε ο Μανέ το 1868 με τους καλοντυμένους αστούς και τη μοναχική γυναικεία φιγούρα του Χόπερ στον πίνακα «Cape Cod Balcony» του 1950, η λογοτεχνία και η τέχνη βρίσκουν διαχρονική στέγη σε αυτήν την προεξοχή που αιωρείται μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού χώρου. Αλλοτε πάλι τα μπαλκόνια είναι η συμβολική ανύψωση μιας μονάδας πάνω από το πλήθος, το αιθέριο βάθρο: ο Πάπας ευλογεί τους πιστούς, ενώ ηγεμόνες, δικτάτορες και βασιλείς χαιρετούν με στόμφο, πολιτικοί βγάζουν λόγους, σταρ γνέφουν στους θαυμαστές, η Εβίτα Περόν γέρνει δακρυσμένη πάνω από τους φανατισμένους Αργεντίνους.
Ομως στην εποχή του COVID-19, της επιβεβλημένης καραντίνας, το μπαλκόνι εκδημοκρατίζεται. Ο ιός μάς αναγκάζει να το δούμε αλλιώς. Δεν είναι πια το βασίλειο της απλώστρας και της σιδερένιας ντουλάπας ούτε το υποτυπώδες οικοσύστημα με τις γλάστρες. Είναι η πολύτιμη ημιυπαίθρια προέκταση των σπιτιών μας, ένα ατομικό θεωρείο στον παραλογισμό της ερήμωσης των πόλεων, το προγεφύρωμα επικοινωνίας με τους γείτονες και τον έξω κόσμο. Το μέρος όπου μπορούμε να κοιτάξουμε κατάματα τον ουρανό, να χορέψουμε, να χειροκροτήσουμε τους γιατρούς, να εμψυχώσουμε ο ένας τον άλλον. Είναι ο νέος δημόσιος χώρος. Ειδικά στην Ελλάδα της καλοκαιρίας, το μπαλκόνι, συνυφασμένο με την καθημερινότητα, γίνεται για τις επόμενες εβδομάδες μια θεατρική σκηνή με πρωταγωνιστές εμάς.
Ποια όμως είναι η ιστορία του και πώς έφτασε να γίνει ένα απαραίτητο στοιχείο της πολυκατοικίας; Η «Κ» ζήτησε από τρεις διακεκριμένους Eλληνες αρχιτέκτονες να τη διηγηθούν και να αναδείξουν τον πυκνό συμβολισμό που έχει για τη ζωή μας.
Η αναγκαιότητα μπαλκονιών στη χώρα μας, εκτός από τους κανονισμούς, σχετίζεται και με το κλίμα και τον τρόπο ζωής μας. Λένε πολλά για τους ιδιοκτήτες τους και μπορεί κανείς να βγάλει εύκολα συμπεράσματα εάν είναι παρατηρητικός. ΝΙΚΟΣ ΒΑΤΟΠΟΥΛΟΣ
ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΤΟΥΡΝΙΚΙΩΤΗΣ
Οταν φύγει ο κορωνοϊός, θα ξέρουμε πια ποιος μένει απέναντί μας
Στον ευρωπαϊκό Νότο το μπαλκόνι –από το ιταλικό balcone και το γαλλικό balcon– είναι ένα κομμάτι της καθημερινότητάς μας. Στην Ελλάδα χρησιμοποιούμε τη λέξη αυτή για να περιγράψουμε και ένα belvedere, μια υπερύψωση του εδάφους για το τοπίο, όπως λ.χ. το Μπαλκόνι των Σπετσών του Μισέλ Ντεόν. Το μπαλκόνι ανήκει στον Bορρά της Μεσογείου. Αν πάτε στον Νότο της ή στη Μέση Ανατολή, δεν θα βρείτε μπαλκόνια, αλλά εσωτερικά αίθρια. Η κοινωνικότητα του δρόμου είναι έξω από τον πολιτισμό των Αράβων. Αντιθέτως, είδαμε στα τηλεοπτικά πλάνα τους Ιταλούς να βγαίνουν για άριες ή καντσονέτες – μας γυρίζουν πίσω στις καντάδες και στις κρεμασμένες μπουγάδες στα στενά. Ο διάλογος με το μπαλκόνι είναι κάτι γνώριμο για αυτούς αλλά και για εμάς.
Ξέρετε, στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Ελλάδας μέχρι και τον 19ο αιώνα δεν είχαμε συνήθως μπαλκόνια. Οι ένοικοι των σπιτιών φοβόνταν εισβολείς και εχθρούς. Τα βλέπουμε να εμφανίζονται από τον 19ο αιώνα και μετά. Πρόκειται συνήθως για μικρές προεξοχές με σανίδια πάνω σε φουρούσια μαρμάρινα, σκεφτείτε ότι δεν υπήρχαν εκείνες οι δυνατότητες που θα τους επέτρεπαν να είναι περισσότερο τολμηροί στις κατασκευές. Χρειάστηκε να περιμένουμε να φτάσουμε ώς τον μοντερνισμό, δηλαδή την πολυκατοικία –που όλοι σιχτιρίζουμε– για να δούμε τα μπαλκόνια να ξανοίγονται στον υπαίθριο βίο. Πριν από αυτές δεν υπήρχαν εικόνες ανθρώπων να τραγουδούν σε παρέες στα ρετιρέ, να τρώνε οικογενειακώς, να κάνουν σιέστα τα μεσημέρια.
Αυτό που δεν ξέρουμε για τα μπαλκόνια είναι ότι φτιάχτηκαν υποχρεωτικά χάρη στους οικοδομικούς κανονισμούς μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Κυρίως από τότε που το οπλισμένο σκυρόδεμα μας έδωσε αυτή την ευκολία. Το μέγεθός τους καθοριζόταν από το πλάτος του δρόμου στον οποίο έβλεπαν και μπορούσαν να φτάσουν σε φάρδος έως και στο 10% του. Σε στενά που είχαν πλάτος δέκα μέτρα, τα μπαλκόνια μπορούσαν να βγουν έως ένα μέτρο από την πρόσοψη του κτιρίου. Διαφορετικά δεν γινόταν να έχεις προεξοχές, διότι έκοβες τον ήλιο των από κάτω. Επίσης, όσο πιο στενός είναι ο δρόμος τόσο πιο πολλά ρετιρέ έχει, έτσι ώστε να μπορέσει ο ήλιος να φτάνει πιο χαμηλά.
ΝΙΚΟΣ ΒΑΤΟΠΟΥΛΟΣ
Η δημιουργία του μπαλκονιού έχει να κάνει με τη νεωτερικότητα, με τους κανόνες υγιεινής. Από τη στιγμή που δεν είχαμε πλέον αυλές, γιατί δεν ζούσαμε σε μονοκατοικίες αλλά σε διαμερίσματα, έπρεπε με κάποιον τρόπο να μπορούμε να γεμίσουμε έναν κλειστό χώρο με ήλιο και καθαρό αέρα. Τα μπαλκόνια, ειδικά στα ρετιρέ που είναι μεγαλύτερα, μας έδωσαν το δικαίωμα να αναπτύξουμε τη ζωή μας έξω από τον περίκλειστο χώρο. Παράλληλα, είναι για τους Ελληνες ένα μέρος για κατόπτευση – σε παλαιότερες πολιτικές συγκεντρώσεις ή στους γάμους των βασιλέων που όλοι κρέμονταν σαν τσαμπιά από τα κάγκελα. Το να βγαίνουμε εκεί έξω σημαίνει ότι συμμετέχουμε στα κοινά. Οι απέναντι γίνονται το υπαίθριο σινεμά μας. Αλλά και με τη σειρά μας, όταν είμαστε στο μπαλκόνι είμαστε ορατοί στους άλλους.
Τις προάλλες ο κόσμος χειροκρότησε γιατρούς και νοσηλευτές από το μπαλκόνι του σαν μια δημόσια χειρονομία. Το χρησιμοποίησαν ως θεωρείο. Ξέρετε, πιστεύω ότι όταν θα τελειώσει αυτή η ιστορία, θα ξέρουμε πια ποιος μένει απέναντί μας.
ΣΤΑΥΡΟΣ ΜΑΡΤΙΝΟΣ
Δεν ανήκει στην παράδοσή μας
Το μπαλκόνι είναι η έξοδος προς τον δρόμο για τον Ελληνα. Είναι ένας στεγασμένος υπαίθριος χώρος που χρησιμοποιείται ως ένα ακόμα δωμάτιο στο σπίτι. Είναι εκεί όπου συναντάμε τους οικείους μας. Είναι ο πραγματικός μας εαυτός, δεν μοιάζει με το σαλόνι όπου υπάρχει το ταμπού του φαίνεσθαι. Δεν δέχεται συνήθως επισκέπτες. Πάντως, δεν ξέρω αν μπορούμε να μιλήσουμε για «ελληνικό μπαλκόνι» αρχιτεκτονικά, καθώς με εξαίρεση τα χαγιάτια και τα λιακωτά, δεν ανήκει στην παράδοσή μας. Μπορούμε να μιλήσουμε μόνο για τους οικοδομικούς κανονισμούς που το επέβαλαν, είναι μια προδιαγραφή τους. Πριν από τον COVID-19 τα μπαλκόνια λειτουργούσαν διαφορετικά για εμάς και για τους Ιταλούς λ.χ. Οι ιταλικές πόλεις έχουν πολεοδομικό ιστό πολύ παλαιότερο από τις ελληνικές και έτσι η απόσταση που χωρίζει τα απέναντι κτίρια είναι μικρότερη εκεί. Ολοι γνωρίζονται μεταξύ τους, η αίσθηση της ανωνυμίας που ζούμε εμείς εδώ δεν υπάρχει. Στην Ιταλία τα μπαλκόνια φτιάχνουν μια υπερυψωμένη γειτονιά, έναν στενό «κύκλο» ανθρώπων και γι’ αυτό είδαμε και αυτές τις συγκινητικές εκδηλώσεις μεταξύ γειτόνων τώρα στην περίοδο κατά την οποία ο κορωνoϊός έχει πλήξει βάναυσα τους Ιταλούς.
ΝΙΚΟΣ ΒΑΤΟΠΟΥΛΟΣ
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΦΙΛΙΠΠΙΔΗΣ
Πολυδιάστατος τύπος κοινωνικότητας
Στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική της ηπειρωτικής Ελλάδας είχαμε κάποιες βαθιές βεράντες στους επάνω ορόφους των αρχοντικών, ενώ στα νησιώτικα της ίδιας περιόδου δεν υπάρχουν αντίστοιχα, διότι οι κάτοικοι έβγαιναν στις ταράτσες για να φάνε ακόμη και για να κοιμηθούν. Στα νεοκλασικά βλέπουμε μπαλκόνια, διότι υποκαθιστούν την αυλή ή τον κήπο που υπήρχε παλαιότερα. Αυτό περνάει ομαλά και στις πολυκατοικίες. Η αναγκαιότητα μπαλκονιών στη χώρα μας, εκτός από τους κανονισμούς, σχετίζεται και με το κλίμα και τον τρόπο της ζωής μας. Μας επιβάλλουν έναν τύπο κοινωνικότητας που δεν έχει μόνον οπτική διάσταση αλλά και ηχητική, καθώς και οσφρητική (σε περιπτώσεις γειτόνων που κάνουν μπάρμπεκιου).
Τα μπαλκόνια λένε πολλά για τους ίδιους τους ιδιοκτήτες, και μπορεί κανείς να βγάλει εύκολα συμπεράσματα εάν είναι παρατηρητικός. Ιδιαίτερα τώρα που θα περνάμε πολύ περισσότερη ώρα εκεί, θα αποκτήσουμε διαυγέστερη εικόνα για ό,τι μας περιβάλλει. Εγώ με τη γυναίκα μου, λ.χ., βλέπουμε ένα ζευγάρι που μένει απέναντί μας. Το μισό μπαλκόνι είναι το βασίλειο του κυρίου με τα εργαλεία, τη σκάλα και τα μαστορικά του, το άλλο μισό της κυρίας με τα δικά της τσουμπλέκια. Παρατηρώ ένα άλλο κτίριο δίπλα μας, με πομπώδη μπαλκόνια που δεν έχουν χρησιμοποιηθεί ποτέ· σε ένα από αυτά μόνο υπάρχουν δύο μοναχικές κόκκινες πολυθρόνες. Με τον εγκλεισμό που ζούμε πάντως, το μπαλκόνι αποκτά νέο νόημα, νέες χρήσεις, γίνεται παρατηρητήριο του έξω, αλλά και του μέσα.