Ψηφιοποίηση σπάνιων αρχείων και κειμηλίων, τρισδιάστατη αποτύπωση και ανακατασκευή πολύτιμων αντικειμένων, μνημείων, ιστορικών περιοχών, αναδημιουργία πραγματικών και εικονικών ψηφιακών κόσμων, εικονική περιήγηση εκθέσεων και μουσείων…
Πίσω από τη λαχτάρα της ανακάλυψης, του άλματος προς τα εμπρός, της φυγής από την ανία του κατακτημένου, τα αλυσιδωτά επιτεύγματα του Ινστιτούτου Επεξεργασίας Λόγου του Ερευνητικού Κέντρου «Αθηνά» εξυπηρετούν κεφαλαιώδεις σκοπούς, όπως η διατήρηση, ανάλυση, μελέτη, ανάδειξη, διάδοση του τεράστιου πολιτιστικού μας αποθέματος. Αλλά και έναν συγκυριακό, σήμερα, στόχο, υπό συνθήκες παραμονής στο σπίτι και περιορισμού κυκλοφορίας λόγω κορωνοϊού. Μπορούν και φέρνουν τον ελληνικό πολιτισμό, σε όλο το πολυσχιδές μεγαλείο του, με μερικά κλικ στο σπίτι μας.
Επιθυμεί κάποιος να δει μια αττική λήκυθο του 5ου π.Χ. αι.; Μπορεί όχι μόνο να έχει την εικόνα της στην οθόνη του υπολογιστή ή του κινητού του, αλλά και να την περιστρέψει, να την αναποδογυρίσει, να περιεργαστεί από κοντά κάθε της λεπτομέρεια, να τη δει στο σημείο που βρέθηκε, να «περπατήσει» στην ανασκαφή (Αβδηρα), ακόμη και να «πετάξει» πάνω από αυτήν και να κατοπτεύσει την περιοχή. Επιθυμεί να δει τον κίονα με τις χορεύτριες των Δελφών; Μπορεί να τον περιστρέψει και να μελετήσει από τα φύλλα άκανθας ώς τις τελευταίες πτυχώσεις στα φορέματα των χορευτριών.
Θέλει να επισκεφθεί τη Ροτόντα στη Θεσσαλονίκη; Μπορεί να την προσεγγίσει ακόμη και από ψηλά, να περιεργαστεί τη σκεπή της, να μπει στο εσωτερικό της, στην ανατολική και δυτική κόγχη, να δει τα ψηφιδωτά στα τοξωτά ανοίγματα και στον μεγάλο θόλο, να περιδιαβεί τον εξωτερικό χώρο.
Θέλει κανείς να ξεφυλλίσει τα διακοσμημένα με περίτεχνες μικρογραφίες Ευαγγελιστάρια της εποχής των Κομνηνών και το εικονογραφημένο Χειρόγραφο «Κώδιξ 5» με το «Μυθιστόρημα του Μ. Αλεξάνδρου» που φυλάσσονται στο Ελληνικό Ινστιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών της Βενετίας; Μπορεί να τα έχει στην οθόνη του, σελίδα προς σελίδα –κάτι που ούτε μελετητές δεν είχαν άλλοτε την ευκαιρία να κάνουν– χάρη στην ομάδα του Ινστιτούτου Επεξεργασία Λόγου (ΙΕΛ), που πήγε στη Βενετία με τεράστιους επιτραπέζιους σαρωτές και ειδικό εξοπλισμό και ψηφιοποίησε, υπό συγκεκριμένες συνθήκες φωτισμού και υγρασίας, τον απρόσιτο θησαυρό.
Οπως λέει στην «Κ» ο διευθυντής του ΙΕΛ Βασίλης Κατσούρος, «προσφέρουμε εργαλεία με τα οποία μπορεί κανείς να πλοηγηθεί στους ηλεκτρονικούς θησαυρούς που το ΙΕΛ έχει δημιουργήσει, μπορεί να αναζητήσει συγκεκριμένες οπτικοακουστικές πληροφορίες σε βίντεο, να αναγνωρίσει και να αναλύσει ιστορικά χειρόγραφα ή πολυτονικά κείμενα, να μεταγράψει, δηλαδή να –μεταφράσει– στη νέα ελληνική π.χ. βυζαντινά κείμενα ή παλιά χειρόγραφα. Επίσης, να κατασκευάσει υλικό ψηφιακής διδασκαλίας χορού, να εντοπίσει μουσικά κομμάτια με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά (π.χ. όλα τα κομμάτια που έχουν τον ίδιο ρυθμό, την ίδια μελωδία), να μετατρέψει το ακουστικό σήμα σε παρτιτούρα, ακόμη και να “δει” τα συστατικά από τα οποία αποτελείται ένα φαγητό».
Και συνεχίζει ο κ. Κατσούρος, «το 1998 ιδρύθηκε το Ινστιτούτο Πολιτιστικής και Εκπαιδευτικής Τεχνολογίας στη Θράκη, το οποίο εντάχθηκε στο Ερευνητικό Κέντρο “Αθηνά”, ένας από τους πρώτους χώρους όπου αναπτύχθηκε η ψηφιακή αρχαιολογία, η ολιστική, πολυεπιστημονική προσέγγιση μελέτης, διατήρησης και προβολής αντικειμένων και μνημείων. Δημιουργήθηκαν εργαστήρια τόσο για την ανάλυση υλικών με φυσικοχημικές μεθόδους όσο και για την ψηφιακή τρισδιάστατη γεωχωρική αποτύπωση, αποκατάσταση και αναπαράσταση αντικειμένων, μνημείων και ιστορικών περιοχών. Με τη χρήση ποικίλων τεχνολογιών αιχμής (από το έδαφος και τον αέρα-drones) εντοπίζονται τα τρισδιάστατα χαρακτηριστικά του αντικειμένου, του μνημείου, του χώρου και δημιουργούνται τρισδιάστατα ακριβή αντίγραφα της πραγματικότητας. Ακόμη, με τις τεχνικές επεξεργασίας εικόνας που έχουμε αναπτύξει, δημιουργούμε ψηφιακές συλλογές, τρισδιάστατα μουσεία, εικονικές εκθέσεις με εκθέματα από πραγματικά μουσεία. Επίσης, πρόσφατα, συμμετείχαμε σε ένα σημαντικό ευρωπαϊκό έργο, που προσφέρει μια διαφορετική προσέγγιση στην παρατήρηση των εκθεμάτων. Κάθε έκθεμα αναδεικνύεται μέσα από δραματοποιημένες ψηφιακές αφηγήσεις με πλοκή και χαρακτήρες που αναβιώνουν τον κόσμο της εκάστοτε εποχής».
Τις πολιτισμικές τεχνολογίες που αναπτύσσει το Παράρτητα του ΙΕΛ στην Ξάνθη περιγράφει ο διευθυντής Ερευνών, επικεφαλής του Παραρτήματος Νέστορας Τσιρλιγκάνης. «Για τη χρονολόγηση μη οργανικών ευρημάτων, π.χ. κεραμικών, χρησιμοποιούνται μέθοδοι όπως η θερμοφωταύγεια και η οπτικά προτρεπόμενη φωταύγεια. Η προέλευση ενός αντικειμένου προσδιορίζεται με αναλύσεις του πηλού και σύγκριση με τη σύσταση του εδάφους των περιοχών όπου παρήγαγαν στην αρχαιότητα κεραμικά – Β. Ελλάδα, Αττική, Κόρινθος κ.ά.». Πλήθος οι μελέτες χρονολόγησης αντικειμένων από ανασκαφές σε όλη την Ελλάδα. Πλέον εντυπωσιακή εκείνη της χρονολόγησης της έκρηξης του ηφαιστείου της Σαντορίνης από το τμήμα αρχαιομετρίας του Παραρτήματος, με υπεύθυνο τον κ. Τσιρλιγκάνη. Οπως λέει ο ίδιος «χρονολογήσαμε δείγματα από τον πυθμένα της Μεσογείου στο βαθύτερο σημείο της –5.000 μ.– έξω από την Πύλο και βρήκαμε πότε έγινε η έκρηξη του ηφαιστείου – 1613 ή 1614 π.Χ.
Η θερμοφωταύγεια μετράει την τελευταία φορά που θερμάνθηκε ένα υλικό σε υψηλή θερμοκρασία και η οπτική φωταύγεια υπολογίζει την τελευταία φορά που ένα υλικό εκτέθηκε στο φως του ήλιου. Σε ένα συγκεκριμένο στρώμα του πυθμένα οι δύο ηλικίες συνέπιπταν. Το υλικό βγήκε από το μάγμα σε πολύ υψηλή θερμοκρασία και ύστερα έπεσε στη θάλασσα, κατακρημνίστηκε και δεν ξαναείδε το φως του ήλιου. Οι μετρήσεις συνεισφέρουν στη γνώση του παρελθόντος. Για παράδειγμα, με τις αναλύσεις περιεχομένου διάφορων σκευών μαθαίνεις πολλά για τη διατροφή και τις κοινωνικές συνήθειες», σημειώνει ο κ. Τσιρλιγκάνης.
Ψηφιακές εφαρμογές και εργαλεία για την αρχαιολογική μελέτη
Το Ινστιτούτο Πολιτιστικής και Εκπαιδευτικής Τεχνολογίας στη Θράκη, το οποίο εντάχθηκε στο Ερευνητικό Κέντρο «Αθηνά», ένας από τους πρώτους χώρους όπου αναπτύχθηκε η ψηφιακή αρχαιολογία.
«Το Ινστιτούτο διαθέτει και εικονικά εργαστήρια», αναφέρει ο κ. Τσιρλιγκάνης. «Διάφορες μετρήσεις και αναλύσεις έχουν προσομοιωθεί για εκπαιδευτικούς σκοπούς ή τον χειρισμό του εργαστηριακού εξοπλισμού από απόσταση· ένας ερευνητής μπορεί να φορτώσει τα δείγματά του σε ένα σύστημα και από μακριά να κάνει τις μετρήσεις και να πάρει τα αποτελέσματα. Αλλα ψηφιακά εργαλεία βοηθούν στην αρχαιολογική μελέτη, εντοπίζουν θέσεις οικισμών, ποταμών, χαρτογραφούν εδάφη. Για παράδειγμα, με τη μελέτη ιερού σε ορεινή περιοχή και των γύρω του παρατηρητηρίων χαράχτηκε ψηφιακά μονοπάτι, το οποίο αποκαλύφθηκε στη συνέχεια με την ανασκαφή στην ίδια ακριβώς θέση. Η ομάδα μας ήταν η πρώτη στην Ευρώπη που ανέβασε στη Europeana –την πολιτιστική βάση δεδομένων της Ευρώπης– τρισδιάστατες ψηφιακές ανακατασκευές αντικειμένων και μνημείων».
Είναι οι ομάδες του Εργαστηρίου Ψηφιοποίησης Πολιτιστικού Αποθέματος «Κλεψύδρα» και Ερευνας Πολυμέσων, που με πολυφασματικές κάμερες, σαρωτές, μονάδες ψηφιοποίησης κ.ά. δημιουργούν τρισδιάστατες ψηφιακές απεικονίσεις, εικονικές εκθέσεις και μουσεία, διαδραστικές τρισδιάστατες περιηγήσεις, βάσεις δεδομένων, πύλες για τον πολιτισμό και την εκπαίδευση. «Αντιγράφουμε το πρωτότυπο, ώστε ακόμη κι αν αυτό καταστραφεί, να μπορεί να μας μείνει για πάντα, να διασωθεί ψηφιακά», εξηγεί ο Γιώργος Παυλίδης, διευθυντής Ερευνών, επικεφαλής του Εργαστηρίου Ερευνας Πολυμέσων.
Το ΙΕΛ προσφέρει εργαλεία με τα οποία μπορεί κανείς να πλοηγηθεί στους ηλεκτρονικούς θησαυρούς.
«Με βάση αυτό το υλικό χτίζουμε εφαρμογές για τους ειδικούς, τους αρχαιολόγους, τους μουσειολόγους, τους ανθρωπολόγους, τους εκπαιδευτικούς, αλλά και τον τουρισμό και τις δημιουργικές βιομηχανίες που αναζητούν την καινοτομία. Και στη συνέχεια με την εκτύπωση σε τρεις διαστάσεις, κλείνουμε τον κύκλο, επιστρέφουμε τα αντικείμενα πίσω στον πραγματικό κόσμο, γυρίζουμε εκεί από όπου ξεκινήσαμε, παράγοντας σε όποια κλίμακα επιθυμούμε, αντίγραφα των αντικειμένων ή των μνημείων που φέραμε στον ψηφιακό κόσμο.
Την τρέχουσα περίοδο εργαζόμαστε σε ερευνητικά έργα όπως: κοινωνική ενσωμάτωση ΑμεΑ στην πολιτισμική εμπειρία· υποστήριξη τοπικών οικονομιών με την ενίσχυση της καινοτομίας στον πολιτισμό-τουρισμό· αυτοματοποιημένη εναέρια 3D ψηφιοποίηση μεγάλης έκτασης πολιτιστικού αποθέματος, π.χ. ολόκληρες αστικές περιοχές· εφαρμογές μεθόδων μηχανικής μάθησης για εξαγωγή συμπερασμάτων», καταλήγει.
Την ευρύτατη χρήση των ψηφιακών μέσων στην ανακάλυψη, μελέτη, παρουσίαση του παρελθόντος περιγράφει η αρχαιολόγος, διευθύντρια Ερευνών, υπεύθυνη του τμήματος Πολιτισμού και Δημιουργικών Βιομηχανιών του ΙΕΛ, Δέσποινα Τσιαφάκη. «Ως ερευνητικός φορέας όχι μόνο αξιοποιούμε τα ψηφιακά εργαλεία οι ίδιοι στην έρευνα και στα προγράμματά μας, αλλά και εκπαιδεύουμε τους νέους αρχαιολόγους στη χρήση τους. Στην πανεπιστημιακή ανασκαφή στο Καραμπουρνάκι, δοκιμάζουμε διάφορα ψηφιακά εργαλεία και εκπαιδεύουμε σε ετήσια βάση ένα σημαντικό αριθμό φοιτητών αρχαιολογίας στο να τα χρησιμοποιεί». Τα εργαλεία αυτά «είναι ποικίλα και αφορούν από τον εντοπισμό μιας αρχαιολογικής θέσης, την έρευνα και ανασκαφή της, την καταγραφή των υλικών καταλοίπων και τη μελέτη τους, ώς τη δημοσίευση και την προβολή τους.
Κάθε έκθεμα αναδεικνύεται μέσα από δραματοποιημένες ψηφιακές αφηγήσεις με πλοκή και χαρακτήρες.
Τηλεπισκοπήσεις, γεωδιασκοπήσεις, γεωγραφικά συστήματα πληροφοριών (GIS), ψηφιοποίηση, βάσεις δεδομένων και ψηφιακά αποθετήρια, 3D απεικόνιση – συμπλήρωση – αποκατάσταση, επαυξημένη πραγματικότητα, εικονικά περιβάλλοντα, ψηφιακή περιήγηση. Και δεν πρέπει να ξεχνάμε το Διαδίκτυο. Με τη βοήθειά τους, κάποιοι “λίθοι, πλίνθοι (και) κέραμοι ατάκτως ερριμμένα” ως πρώτη εντύπωση, αποκτούν μορφή και νόημα και μετατρέπονται σε μνημείο, κτίριο ή και ολόκληρο χώρο. Ενα σπασμένο κεραμικό (όστρακο) ξαναπαίρνει το αρχικό του σχήμα και γίνεται κατανοητή η μορφή και η χρήση του», σημειώνει η κ. Τσιαφάκη.
«Η συνδρομή των ψηφιακών τεχνολογιών είναι καταλυτική στο θέμα του χρόνου –εξοικονόμηση στις διαδικασίες και τη διαχείριση του υλικού– και του αναστρέψιμου. Καθώς συμπληρώνουμε ή ξανακτίζουμε εικονικά ένα κτίριο, άγαλμα ή αγγείο, μπορούμε εύκολα να το “ξαναφτιάξουμε” αν καινούργια δεδομένα οδηγήσουν σε διαφορετική άποψη για την αποκατάστασή του, διατηρώντας ανέπαφο το πραγματικό πολιτιστικό απόθεμα.
Ακόμη, οι ψηφιακές τεχνολογίες συνδράμουν στη διεύρυνση της συνεργασίας και στην πολυεπιστημονικότητα, μεταφέρουν την πολιτιστική πληροφορία ταυτόχρονα παντού και σε όλους», καταλήγει η ίδια.
Ηλεκτρονικές διευθύνσεις:
http://eib.xanthi.ilsp.gr/ [Ψηφιοποιημένο Αρχείο του Ελληνικού Ινστιτούτου Βενετίας]
http://www.nt-archive.gr/ [Ψηφιοποιημένο Αρχείο του Εθνικού Θεάτρου]
https://www.youtube.com/user/MultimediaRCAthena/videos
http://clepsydra.athenarc.gr
http://aptos.athenarc.gr [Πρόσβαση από ΑμεΑ Με Προβλήματα Ορασης]
https://goo.gl/jqbcHE [3D περιεχόμενο στη Europeana]
https://sketchfab.com/gpavlid
https://bit.ly/2QGT23Z [3D περιεχόμενο UNESCO παραχθέν στο ευρωπαϊκό έργο 3D Icons]
https://proseleusis.com/ Οικομουσείο Ελευσίνας http://arena.athenarc.gr/ARENA
http://atticpot.athenarc.gr