«Γεννήθηκα στη Σκιάθο, το ωραίο νησί των Βορείων Σποράδων, στις 31 Οκτωβρίου 1906. Στη βάπτισή μου πήρα το όνομα Ιωάννης, του αδελφού του πατέρα μου, που πνίγηκε στις 29 Αυγούστου 1895, όταν γύριζε με τη βάρκα του από την πανήγυρη του Αη Γιάννη του Κάστρου και το περιστατικό αυτό περιγράφει ο Αλέξ. Παπαδιαμάντης στο διήγημα «Σταγόνα νερού».
Με αυτήν την παράγραφο αρχίζει το βιβλίο του Ιω. N. Φραγκούλα «Αυτοβιογραφικό». Συνεχίζει, λοιπόν, κατά κάποιον τρόπο με το όνομα που του δίνουν, τη ζωή του πνιγμένου θείου του, ήρωα παπαδιαμαντικού? μοιάζει σαν να τον τάζουν, αθέλητα, στον ίδιο τον Παπαδιαμάντη. Αργότερα, φαίνεται να τάζεται και στον «άλλον Αλέξανδρο». «Κατά το διάστημα της μαθητείας μου στη Ριζάρειο Σχολή επισκεπτόμουν συχνά τον θείο μου Αλέξανδρο Μωραϊτίδη, που έμενε στην οδό Καποδιστρίου» («Αυτοβιογραφικό» σελ. 10).
Τήρησε πιστά και τα δύο τάματα: «Για τον Μωραϊτίδη και τον Παπαδιαμάντη έγραψα στην κατόπιν σταδιοδρομία μου, 20 ακριβώς μελέτες» (σ. 10).
H πρόταση του Μωραϊτίδη, που φαίνεται να ανατρέπει τη λογοτεχνική ιεραρχία, ούτε τυχαία ούτε άδικη είναι, αφού το πρώτο συγκροτημένο έργο του Φραγκούλα είναι το βιβλίο «Αλέξανδρος Μωραΐτίδης (χρονολογικός δείκτης της ζωής του – Χαρακτηριστικά άρθρα για το έργο του – Βιβλιογραφία)», Βοστώνη 1950. Είχε ακολουθήσει τον Γ. K. Κατσίμπαλη, που με τον «Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη» κατάφερε να συμμαζέψει τα διασκορπισμένα παπαδιαμαντικά μέλη. Τον ίδιο άθλο επιτέλεσε ο ανιψιός του Ιω. Φραγκούλας για τον θείο του Μωραϊτίδη. Δεν τολμώ να ισχυριστώ ότι τον έβγαλε ολοσχερώς από τη βαριά σκιά του Παπαδιαμάντη, έδωσε πάντως ένα αναγκαίο εργαλείο στους λιγοστούς, έστω, μελετητές του. Το βιβλίο αριθμεί ήδη 51 χρόνια ζωής, εξακολουθεί όμως να είναι ακρογωνιαίος λίθος για τις μωραϊτιδικές σπουδές.
Μετρώ από περιέργεια τις «20 ακριβώς μελέτες». Διαπιστώνω αριθμητικό ισοζύγιο: τρεις κοινές, οκτώ για τον Παπαδιαμάντη, ισάριθμες για του Μωραϊτίδη και μια για του Καΐρη, που καλύτερα να τη βάλουμε στη μερίδα της Σκιάθου. Δικαιοσύνη που θα έλεγε ο ποιητής – έστω και των αριθμών.
Η άλλη δικαιοσύνη -και δεν εννοώ ισοτιμία- φαίνεται πως θα αργήσει πολύ. Οι εκδοτικές και λογοτεχνικές τύχες του Μωραϊτίδη, παρά τη μεγάλη εκτίμηση που τρέφουν για την πεζογραφία του άνθρωποι, όπως ο Ηλίας X. Παπαδημητρακόπουλος και ο E. X. Γονατάς – εξακολουθούν να είναι αμφίβολες, εβδομήντα τόσα χρόνια μετά τον θάνατό του. Συλλογιέμαι πως αυτός ο λογοτεχνικός παραμερισμός του θα τον καταδίκαζε και σε βιβλιογραφική αφάνεια -ποιος αφήνει τον γάμο να πάει για πουρνάρια, με άλλα λόγια να θαφτεί στις βιβλιοθήκες για έναν ελάσσονα;- αν δεν βρισκόταν ένας Σκιαθίτης και συγγενής του να πάρει επάνω του το βάρος και να τον υποστατώσει φιλολογικά.
Οι σύγχρονοι των Αλεξάνδρων θεωρούσαν τυχερή τη Σκιάθο που τους γέννησε. Τυχεροί όμως είναι και οι Αλέξανδροι, αφού στο ίδιο νησί γεννήθηκαν αργότερα ο Γ. Ρήγας και ο Ιω. N. Φραγκούλας. H τύχη τους θα φανεί καλύτερα, όταν προκόψουν περισσότερο οι παπαδιαμαντικές και μωραϊτιδικές σπουδές και όταν θα έχει πια ωριμάσει η ιδέα να γίνουν ερμηνευτικές εκδόσεις των έργων τους. Τα θεμελιώδη και εκ των ων ουκ άνευ βοηθήματα για τον ερμηνευτικό και ιστορικό υπομνηματισμό τους θα είναι πάντοτε ο τετράτομος «Σκιάθου λαϊκός πολιτισμός» του Γ. Ρήγα και τα επίσης τετράτομα «Σκιαθίτικα» του Φραγκούλα. O παπα-Ρήγας είναι ο λαογράφος -υποδειγματικός- του νησιού, ενώ ο δρ Θεολογίας Ιω. N. Φραγκούλας ο ιστορικός και ληξίαρχός του.
(Οταν μιλώ για μελλοντικές ερμηνευτικές εκδόσεις παπαδιαμαντικών και μωραϊτιδικών έργων, δεν παραπέμπω στο απώτατο μέλλον την ανάγκη να διαβάζεται προσεκτικά και αδιάκοπα ο οκτάτομος σκιαθίτικος «θησαυρός» (thesaurus) του Ρήγα και του Φραγκούλα από τους φιλολογικούς, τουλάχιστον, μελετητές των δύο πεζογράφων. H διαρκής προσφυγή στις σελίδες του είναι κάτι περισσότερο από υποχρεωτική).
Ο χαρακτηρισμός «ληξίαρχος» δίπλα στο «ιστορικός» ενδέχεται να θεωρηθεί ως υποτιμητικός για τον Φραγκούλα. Θα θύμιζα πως, έστω και με διαφορετικό τρόπο, ληξίαρχοι Σκιάθου ήταν και οι δύο Αλέξανδροι. Για να βεβαιωθεί του λόγου το ασφαλές, ας σκεφτούμε μόνο την περίπτωση του διηγήματος «Σταγόνα νερού» με τη μνεία του οποίου άρχισε να αυτοβιογραφείται ο Φραγκούλας. Ληξίαρχος, λοιπόν, με τα όλα του και αυτός, προπάντων με την «Παπαδιαμαντική Σκιαθίτικη Προσωπογραφία» (Βόλος 1996), έργο εκ πρώτης όψεως σχολαστικό -αν μάλιστα παραβληθεί με εύγλωττα δοκίμια και ευφάνταστες μελέτες- αλλά ανεκτίμητο. Στην πραγματικότητα πρόκειται για το κύκνειο άσμα του, που εσαεί θα περιστέλλει τις φαντασιώσεις εκείνων που ερμηνεύουν τον Παπαδιαμάντη ωσάν να βρισκόταν έξω από τον χρόνο του και τον τόπο του και τον κόσμο του. H «προσωπογραφία» θα δακτυλοδεικτεί αδιάκοπα τα φαντάσματα.
Αλλά η Σκιάθος του Παπαδιαμάντη και του Μωραϊτίδη δεν ήταν τόπος φαντασιώδης -και άρα ανυπόστατος- όπως πάει να γίνει σήμερα. Εκείνο το κατ’ εξοχήν υπαρκτό νησί αποτύπωσε με πολλή ακρίβεια ο Φραγκούλας στα «Σκιαθίτικα». Για να το αποτυπώσει το περπάτησε, ακριβώς όπως οι Αλέξανδροι, σπιθαμή προς σπιθαμή. Από την περιδιάβαση αυτή σε ζωντανά χώματα και σε ζωηφόρες μνήμες βγήκαν οι σελίδες του βιβλίου «Νοσταλγικός περίπατος στο νησί των δύο Αλεξάνδρων, τη Σκιάθο» (γ΄ έκδοση 1999), απαραίτητου οδηγού για τον σεβαστικό επισκέπτη του νησιού.
«Ο πατέρας μου ήταν πλοίαρχος του Εμπορικού Ναυτικού και είχε ιδιόκτητη γολέτα που ταξίδευε ώς την Αλεξάνδρεια και τη Μασσαλία…». («Αυτοβιογραφικό», σ. 8). Αναπόφευκτο, λοιπόν, ήταν ο δρ Φραγκούλας να πάρει και τους δρόμους της θάλασσας. Εννοώ το λεύκωμα «Τα σκιαθίτικα καράβια» (1995), έργο κατά μέγα μέρος δικό του, εικόνα της αέναης θαλασσοδρομίας των πάλαι Σκιαθιτών – καπεταναίων και τσούρμων.
Πολλοί πολλά του οφείλουμε. Και μόνο για τα Χρονολόγια Παπαδιαμάντη και Μωραϊτίδη η οφειλή μας είναι απερίγραπτη. Αμποτε να μπορούσε κανείς, μιλώντας για τον Ιω. N. Φραγκούλα, να μιμηθεί αμυδρότατα εκείνον που αθανάτισε τον μακρινό του πρόγονο Φραγκούλη Φραγκούλα στον παρακλητικο «Ρεμβασμόν του Δεκαπενταυγούστου». Υπέρογκα πράγματα ζητώ, αλλά με αναπαύει η βεβαιότητα ότι ο Ιωάννης Φραγκούλας, που εκοιμήθη, καθώς του ταίριαζε, σε έτος παπαδιαμαντικό, θαλασσοπορεί «Με τα πανιά» της αγγελικής σκούνας που ταξίδεψε κάποτε και τον Μωραϊτίδη.