Τι αναζητούν τόσοι καλλιτέχνες σε αυτούς; Προσανατολισμό, έμπνευση για ταξίδια ή μήπως την αίσθηση πως ολόκληρη η ανθρωπότητα βρίσκεται ασφαλής σε αυτά τα διπλωμένα κομμάτια χαρτιού;
ΤΡΙΑ ΣΗΜΕΙΑ ΣΤΟΝ ΧΑΡΤΗ
Μόντενα, 1972
Ένας Ιταλός τοπογράφος που αφοσιώθηκε στη φωτογραφία σκύβει πάνω από έναν χάρτη και σουφρώνει το μέτωπό του καθώς προσπαθεί να εστιάσει σε μια μικρή λεπτομέρεια. Σταδιακά το ράστερ της τυπωμένης εικόνας οξύνεται και η λέξη «ΩΚΕΑΝOΣ» γεμίζει το κάδρο.
Είναι ο Luigi Ghirri, και έναν χρόνο αργότερα θα εκδώσει την ενότητα φωτογραφιών του με τίτλο «Atlante». Εκεί απομονώνει κομμάτια ενός γεωγραφικού άτλαντα, του μοναδικού βιβλίου που χρειαζόμαστε, «του τόπου όπου όλα τα συστατικά στοιχεία του πλανήτη –από το φυσικό έως το πολιτιστικό– παρουσιάζονται τόσο βολικά: βουνά, λίμνες, πυραμίδες, ωκεανοί, χωριά, αστέρια και νησιά».
Παρίσι, 1965
Μια νεαρή Ελληνίδα ζωγράφος έχει απλώσει δεκάδες σκισμένες σελίδες περιοδικών μπροστά της και τους δίνει με το ψαλίδι της το σχήμα χωρών που αγαπάει. Ύστερα τις κολλάει στον άσπρο μουσαμά, σχηματίζοντας έναν χάρτη. Το τσιγάρο που έκαιγε ξεχασμένο στο τασάκι πέφτει σε μια φωτογραφία λιβαδιών που θα έμπαινε στη θέση της Φλωρεντίας κι αρχίζει να την καίει.
Είναι η Χρύσα Ρωμανού και ολοκληρώνει μια σειρά έργων, τους «Χάρτες», που ισορροπούν ανάμεσα στις παιδικές αναμνήσεις από την Ελλάδα, στην ακόρεστη δίψα για ταξίδια και στην ουτοπική επιθυμία ελευθερίας.
Μπρεμάρ, Σκωτία, 1881
Ένας μεσήλικας συγγραφέας προσπαθεί να παρηγορήσει τον γιο του για τον βροχερό καιρό που τους έκλεισε μέσα καλοκαιριάτικα. Ζωγραφίζει με επιμέλεια τον χάρτη ενός νησιού. Σχεδιάζει απάνεμους κόλπους και απόκρημνες χαράδρες και, αφού τα χρωματίσει, προσθέτει ικανοποιημένος και το όνομα: «Το Νησί των Θησαυρών».
Δύο χρόνια μετά, ο Ρ. Λ. Στίβενσον θα εκδώσει το ομώνυμο μυθιστόρημα.
Η μανία με τους χάρτες είναι κατεξοχήν συγγραφική. Ο Θορό, ο Φόλκνερ, ο Τόλκιν, ο Σέργουντ Άντερσον, η Ούρσουλα Λε Γκεν και ο G. R. R. Martin, μεταξύ άλλων, ενέταξαν χάρτες στα βιβλία τους, προφανώς για την ίδια τη χαρά του παιχνιδιού, αλλά ίσως και για να προσδώσουν στα δημιουργήματά τους αυτή την πολύτιμη αίσθηση του «ανήκειν», την υλική, άμεση σύνδεση με τον πραγματικό κόσμο.
«Το μόνο πιθανό –αυτή τη στιγμή– ταξίδι φαίνεται να είναι αυτό που βρίσκεται μέσα στα σύμβολα και στις εικόνες, σε μια αναίρεση της άμεσης εμπειρίας. Η λέξη “ωκεανός” μάς δίνει τη δυνατότητα επιστροφής στον κόσμο των εικόνων, που ήδη κατέχουμε», έγραφε ο οδυνηρά επίκαιρος Luigi Ghirri το 1973.
Στις φωτογραφίες του βλέπουμε δυο τρεις κακοσχεδιασμένους φοίνικες σε ξεθωριασμένο κίτρινο φόντο, αλλά νιώθουμε μυστηριωδώς τη ζέστη της ερήμου, σχεδόν διακρίνουμε τις καμήλες δίπλα στον γαλάζιο λεκέ της όασης, στο ακαθόριστο μπλε ράστερ με τη λέξη «ΩΚΕΑΝOΣ». Μπορούμε να μυρίσουμε την αλμύρα ή να νιώσουμε δέος μπροστά στο μέγεθος της φάλαινας που αναδύεται – ογκώδης, όσο τα κεφαλαία γράμματα της τυπωμένης λέξης.
Την ίδια συγκίνηση ξαναβρίσκουμε –καθόλου τυχαία– στον Ζεντ Μαρτέν, τον μονόχνοτο ήρωα του Μισέλ Ουελμπέκ. Σε ένα βενζινάδικο πέφτει πάνω σε έναν συνηθισμένο οδικό χάρτη.
«Εδώ, ξεδιπλώνοντας τον χάρτη, δυο βήματα από τα σάντουιτς με σταρένιο ψωμί στο σελοφάν, βίωσε τη δεύτερη μεγάλη αισθητική αποκάλυψη. Ο χάρτης αυτός ήταν έξοχος. Αναστατωμένος, άρχισε να τρέμει μπροστά στην προθήκη. Ποτέ του δεν είχε δει αντικείμενο τόσο εκπληκτικό, τόσο πλούσιο σε συναίσθημα και νόημα όσο αυτός ο χάρτης Μισελέν σε κλίμακα 1/150.000 της Κρεζ, Οτ-Βιεν. […] Το σχέδιο ήταν περίπλοκο και όμορφο, απόλυτα ευκρινές, με περιορισμένη χρήση του χρωματικού κώδικα. Όμως σε καθέναν από τους οικισμούς, τα χωριά, τα οποία παρουσιάζονταν ανάλογα με τη σπουδαιότητά τους, ένιωθε κανείς τον παλμό, το κάλεσμα δεκάδων ανθρώπινων ζωών, δεκάδων ή εκατοντάδων ψυχών – άλλες ταγμένες στην κόλαση και άλλες στην αιώνια ζωή».*
Κι αυτό μάλλον είναι το εξόχως παράδοξο με τους χάρτες, το πώς μάς κάνουν να αισθανόμαστε συνδεδεμένοι, ασφαλείς, να είμαστε ταυτόχρονα το «μάτι» του Θεού που μας κοιτάει και οι κουκκίδες της τυπωμένης σελίδας, αποτυπωμένες με ανεξίτηλο μελάνι στο βιβλιοδετημένο μας σύμπαν.
* Μισέλ Ουελμπέκ, «Ο χάρτης και η επικράτεια», μτφ. Λίνα Σιπητάνου, εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας.