Η κρίση της πανδημίας συμπίπτει με την Εβδομάδα των Παθών του Ανθρώπου και βιώνεται από την ανθρωπότητα ως πάθος πανανθρώπινο. Ευκαιρία μοναδική να εγκύψουμε στα ανθρώπινα πάθη μας, μαθαίνοντας από τα παθήματά μας, μήπως και εξαγνιστούμε.
Η κρίση είναι πάντα μια ευκαιρία. Για εμάς τους συνταγματολόγους, ευκαιρία να ξανασκεφτούμε, να αναστοχαστούμε τις συνταγματικές αμαρτίες μας, τα ημαρτημένα λάθη του συνταγματικού μας λόγου, αν θέλουμε να εξαγνιστούμε από τον στείρο, τυπολατρικό νομικισμό, αφού προηγουμένως αποτινάξουμε τον άγονο και α-ηθικό κανονοκρατικό θετικισμό μας, καθώς και από την άκρατη δικαιωματοκρατία που μας δέρνει.
Να ξανασκεφτούμε το Σύνταγμα, αρχίζοντας από το πλέον θεμελιώδες αγαθό, από την προστασία της ζωής. Τη μελετούσαμε όλα αυτά τα χρόνια ως ένα δικαίωμα ατομικό, εγωκεντρικό. Δικαίωμα στην ευθανασία, στην άμβλωση, στη γενετική τεχνολογία και έρευνα, ακόμη και στην αναπαραγωγή του ανθρώπου με κλωνοποίηση.
Και όταν ενέσκηψε η επιδημία και λήφθηκαν τα πρώτα προληπτικά μέτρα από την πολιτεία, ορισμένοι συνταγματολόγοι ή διάφοροι συνταγματολογούντες έσπευσαν να διαμαρτυρηθούν καταγγέλλοντάς τα, επειδή περιόριζαν, τάχα, ανεπίτρεπτα θεμελιώδεις συνταγματικές ελευθερίες τους. Την ελευθερία διακίνησης και διαμονής, εργασίας, συνάθροισης, το δικαίωμα του καθενός να αναπτύσσει και να διαθέτει ακόμη, όπως και όπου θέλει, την προσωπικότητά του, κυκλοφορώντας ελεύθερα, περπατώντας στους δρόμους, στις πλατείες, στις παραλίες, στα πάρκα και γενικά στους δημόσιους χώρους κ.ά., χωρίς να νοιάζεται για τους άλλους, για τους δημόσιους κινδύνους που συνεπάγεται η αλόγιστη έκθεση του εαυτού του στον ιό.
Ισχυρίζονται ακόμη ότι τα μέτρα δεν ήταν αναγκαία, ούτε πρόσφορα, ούτε κατάλληλα και ότι είναι πάντως υπερβολικά και ότι η καθιέρωσή τους εγκυμονεί κινδύνους εγκαθίδρυσης αστυνομικού κράτους. Προσπερνούν ωστόσο τον λόγο, τον σκοπό για τον οποίο λήφθηκαν. Καθώς και από ποιους προτάθηκαν, τεκμηριωμένα, και κρίθηκαν, μετά συνεχείς διαβουλεύσεις με εθνικές επιτροπές και διεθνείς οργανισμούς και με διαφανείς διαδικασίες, αναγκαία, κατάλληλα και ανάλογα για την αντιμετώπιση της πανδημίας. Και ποιος άλλος νομιμοποιείται να το κρίνει εάν δεν ήταν οι ειδικοί; Οι νομικοί ή οι συνταγματολόγοι; Παραγνωρίζουν ακόμη ότι όλα αυτά τα μέτρα λήφθηκαν χωρίς να χρειαστεί να κηρυχθεί η χώρα σε κατάσταση εκτάκτου ανάγκης ή εξαίρεσης, χωρίς να ανασταλούν συνταγματικές ελευθερίες, χωρίς να αναγκαστεί η εκτελεστική εξουσία να εξοπλιστεί με πρόσθετες έκτακτες εξουσίας, όπως συνέβη σε αρκετά κράτη. Ολα έγιναν με σεβασμό στη συνταγματική νομιμότητα, στην κοινοβουλευτική λειτουργία του πολιτεύματος και του κράτους δικαίου. Από μια δημοκρατικά και κοινοβουλευτικά νομιμοποιημένη εξουσία, όπως ορίζει και προβλέπει ρητά το Σύνταγμα.
Το Σύνταγμα δεν είναι απλώς ένα θετό κείμενο δικαιωμάτων, αλλά και ένα κείμενο στο οποίο εγκιβωτίζονται οι θεμελιώδεις αρχές και αξίες της έννομης κοινωνικής μας συμβίωσης.
Η ζωή του ανθρώπου αποτελεί πρωταρχική φροντίδα του Συντάγματος. Οχι μόνον ως ατομικό δικαίωμα, όπως είναι το δικαίωμα να ζει καθένας τη ζωή του όπως θέλει, να ζει «ως βούλεταί τις», αλλά και η ζωή ως αξία, που ο σεβασμός της «αποτελεί την πρωταρχική υποχρέωση της πολιτείας» (άρθρο 2 παρ.1 Σ). Τη φροντίδα αυτή της ζωής τη συναντάμε στα επαναστατικά Συντάγματά μας, όπως εκείνο του 1827: «Η ζωή, η τιμή και τα κτήματα εκάστου είναι υπό την προστασίαν των νόμων». Το ίδιο επαναλήφθηκε και στο Σύνταγμα του 1927 και έκτοτε σε όλα τα μεταγενέστερα Συντάγματα, όπως στο ισχύον, στο άρθρο 5 παρ. 2 Σ, όπου η ζωή προστατεύεται ως συνταγματικό αγαθό και αξία, με τρόπο κατηγορηματικό και απόλυτο: «Ολοι όσοι βρίσκονται στην ελληνική επικράτεια απολαμβάνουν την απόλυτη προστασία της ζωής, της τιμής και της ελευθερίας τους χωρίς διάκριση…»
Ο σεβασμός της ζωής δεν αξιώνεται όμως μόνον από το κράτος, αλλά και από τους ιδιώτες, τους τρίτους και όλους τους φορείς ελευθερίας. Οπως αξιώνεις από τους άλλους να σε σέβονται, έτσι οφείλεις και εσύ να σέβεσαι τη ζωή και τα δικαιώματα των άλλων και να μην τα βλάπτεις. Βέβαια, ο καθένας «δικαιούται να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του, εφόσον όμως δεν προσβάλλει τα δικαιώματα των άλλων» (άρθρο 5 παρ. 1 Σ).
Μένω σπίτι όχι μόνο για να προστατεύσω τον εαυτό μου από τους άλλους, αλλά και για να μη βλάψω άθελά μου τους άλλους. Και αυτό δεν είναι απλώς μια ηθική επιταγή, είναι και μια συνταγματική υποχρέωση, ένα θεμελιώδες συνταγματικό καθήκον, όπως είναι η φορολογική υποχρέωση ή η στράτευση. Κάθε δικαίωμα συνεπάγεται και μια αντίστοιχη υποχρέωση ή καλύτερα μια ατομική ευθύνη τήρησής του. Ως έλλογο, ενσυνείδητο και αυτόνομο ον, λογίζομαι ότι έχω πλήρη συναίσθηση των ευθυνών μου, τόσο «ως άτομο όσο και ως μέλος του κοινωνικού συνόλου», άρθρο 25 παρ. 1 Σ. Νομιμοποιείται επομένως η πολιτεία, φροντίζοντας για την υγεία και τη ζωή μας, να αξιώνει από τους πολίτες της την «εκπλήρωση του χρέους της εθνικής και κοινωνικής αλληλεγγύης», όπως ορίζει το άρθρο 25 παρ. 4 Σ.
Και εμείς οι πολίτες να ευχηθούμε, χρονιάρες μέρες που έρχονται, να δούμε επιτέλους την πολύπαθη χώρα μας να ανασταίνεται, εξαγνισμένη από τα πολιτικά πάθη της, και να πρωτοπορεί στην Ευρώπη, όπως τότε πριν από διακόσια χρόνια, που ήταν από τις πρώτες που θέσπισε Σύνταγμα. Να δούμε την πανδημία ως ευκαιρία της πολιτικής μας αναγέννησης, ενωμένοι υπό την Πρόεδρο της Δημοκρατίας μας και με έναν πρωθυπουργό που ανταποκρίνεται στην κρισιμότητα των περιστάσεων.
* Ο κ. Αντώνης Μανιτάκης είναι ομότιμος καθηγητής του ΑΠΘ, κοσμήτωρ Νομικής του πανεπιστημίου «Νεάπολις» Πάφου.