Την περασμένη Κυριακή, στο κύριο άρθρο της, η «Καθημερινή» έγραφε για το πόσο λίγη είναι η Ευρώπη σήμερα αντιμέτωπη με μια κρίση μεγάλη και πρωτόγνωρη αλλά και πόσο χειρότερα θα ήταν τα πράγματα αν δεν υπήρχαν παρά μόνον εθνικά κράτη που θα λειτουργούσαν με το σύνθημα ο σώζων εαυτόν σωθήτω. Και στις οικονομικές σελίδες, ο Κώστας Καλλίτσης προειδοποιούσε για το πώς οι ευρωπαϊκοί κανόνες γίνονται καμιά φορά λάστιχο και πως στο τέλος ο νικητής τα παίρνει όλα – και πολύ φτηνά.
Τρεις σημαντικές αλήθειες διατυπωμένες σε λιγοστές γραμμές. Αξίζουν να τις καταλάβουμε καλύτερα. Οι αποφάσεις που πήραν ήδη οι ευρωπαϊκοί θεσμοί για την αντιμετώπιση της πανδημίας και των ευρύτερων επιπτώσεων που θα έχει στην οικονομία είναι σημαντικές. Πολύ σημαντικότερη προβλέπεται η παρέμβαση της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας που θα επιτρέψει ουσιαστικά στις κυβερνήσεις των χωρών της Ευρωζώνης να δανειστούν σε πρώτη φάση με χαμηλά επιτόκια. Οχι ασήμαντη ήταν και η συμβιβαστική απόφαση των υπουργών Οικονομικών της Ευρωζώνης, αλλά σίγουρα πολύ κατώτερη των περιστάσεων. Αφήνει και μισάνοικτο παράθυρο για πρόσθετες δράσεις στο μέλλον.
Τι αποφάσισε ουσιαστικά η Ευρώπη μέχρι σήμερα; Κυρίως να διευρύνει με διάφορους τρόπους τις δυνατότητες δανεισμού που διαθέτουν οι χώρες-μέλη. Οπως και με την προηγούμενη κρίση του ευρώ, βασίζεται περισσότερο στην κεντρική τράπεζα γιατί αυτή είναι το μόνο θεσμικό όργανο που διαθέτει τα εργαλεία και την ευελιξία να κινηθεί γρήγορα σε μια κρίση, αλλά και γιατί έτσι είναι πιο εύκολο να ξεπεραστούν (ή, ακριβέστερα, να μεταμφιεστούν) οι αντιρρήσεις των χωρών που θα ήθελαν ιδανικά να φροντίζει η κάθε μία για τη δική της επιβίωση, αρκεί να υπάρχει πάντα μια κοινή αγορά και ένα κοινό νόμισμα για να εξάγουν τα δικά τους προϊόντα σε καλές τιμές.
Η ευρωπαϊκή αλληλεγγύη αποδεικνύεται για ακόμη μία φορά περιορισμένη. Θα ήταν βεβαίως πολύ χειρότερα αν δεν υπήρχε έστω και αυτή. Αλλά είναι επίσης σίγουρο ότι θα δοκιμαστεί πολύ έντονα στους επόμενους μήνες αν όχι χρόνια, όταν οι οικονομικές και κοινωνικές αντοχές των πλέον ευάλωτων χωρών θα αγγίζουν τα όριά τους, όπως και οι δυνατότητες δανεισμού που διαθέτουν, ενώ το ίδιο πιθανότατα θα συμβαίνει και με τις πολιτικές αντοχές της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας που δεν θα της είναι εύκολο να συνεχίζει να τυπώνει χρήμα επ’ άπειρον.
Αν και πρόκειται για πανδημία που πλήττει όλες τις χώρες, οι οικονομικές συνέπειες θα είναι πιθανότατα ασύμμετρες. Σε αυτήν την κρίση, οι ευρωπαϊκές χώρες ξεκινούν από πολύ διαφορετικές αφετηρίες σε έναν αγώνα δρόμου που μπορεί να διαρκέσει αρκετά. Η ανάκαμψη δεν θα έρθει από τη μια μέρα στην άλλη και οι ζημίες θα είναι μεγάλες στην πορεία. Οσες χώρες ξεκινούν με σχετικά χαμηλό επίπεδο χρέους θα αντέξουν πολύ περισσότερο, γιατί θα έχουν μεγαλύτερη δυνατότητα να δανειστούν και να στηρίξουν έτσι την κοινωνία και τις δικές τους επιχειρήσεις, χωρίς πλέον ευρωπαϊκούς περιορισμούς. Χαλάρωσαν και αυτοί οι κανόνες, βλέπετε. Και οι δικές τους επιχειρήσεις θα έχουν επίσης την πολυτέλεια να αγοράσουν φτηνά άλλες, εντός και εκτός συνόρων, που θα έχουν ήδη βγει στο σφυρί. Και θα είναι σίγουρα πολλές.
Αυτόν τον οικονομικό δαρβινισμό δεν θα τον αντέξει πολιτικά η Ευρώπη, ούτε και πρέπει να τον ανεχθούν τα υποψήφια θύματα. Το κρίσιμο ερώτημα είναι ποιοι οι στόχοι, ποια τα διαπραγματευτικά περιθώρια και ποιες οι πιθανές συμμαχίες. Ο στόχος βεβαίως πρέπει να είναι να προχωρήσει η Ευρώπη όσο γίνεται πιο συντεταγμένα σε αυτήν την κρίση, κεφαλαιοποιώντας το μεγάλο ειδικό βάρος που διαθέτει όταν δρα ως ενιαίο σύνολο, μοιράζοντας μέρος τουλάχιστον του ρίσκου αλλά και των υποχρεώσεων.
Ακούγεται ωραία αυτή η γενικόλογη ευχή αλλά πώς να πείσεις τη Γερμανία και την Ολλανδία να μοιραστούν ρίσκο και πρόσθετο χρέος με την Ιταλία ή την Ελλάδα, όταν πιστεύουν ότι μπορούν να τα καταφέρουν πολύ καλύτερα μόνες τους; Η επίκληση στην ευρωπαϊκή αλληλεγγύη διαθέτει δυστυχώς στενά περιθώρια. Ομως η συνέπεια λόγων και πράξεων αυτών που την επικαλούνται βοηθάει, όπως και η αξιοπιστία γενικότερα. Και εδώ ευτυχώς τα πάμε πλέον καλά στη χώρα μας, πολύ καλύτερα από άλλους. Οι ισχυρές συμμαχίες βοηθούν ακόμη περισσότερο. Η πρόσφατη πρωτοβουλία εννέα χωρών, περιλαμβανομένης της Ελλάδας, που στην πορεία έγιναν έντεκα, για την έκδοση ευρωομολόγου με στόχο την αντιμετώπιση των οικονομικών συνεπειών της κρίσης, ήταν ένα πολύ σημαντικό πρόσθετο βήμα, έστω και αν μέχρι τώρα δεν έχει οδηγήσει πουθενά.
Οι χώρες που στηρίζουν αυτήν την πρωτοβουλία αντιπροσωπεύουν σχεδόν το 60% τους ΑΕΠ της Ευρωζώνης. Σε επόμενο στάδιο, θα μπορούσαν να δηλώσουν έτοιμες να προχωρήσουν χωρίς τις υπόλοιπες, που με τη σειρά τους θα τη θεωρήσουν, ενδεχομένως, κίνηση διασπαστική. Αλλά ίσως αναγκαία, όταν έχουν ήδη δοκιμαστεί άλλες πιο συμβιβαστικές. Αρκεί η Γαλλία να είναι έτοιμη να ανεβάσει περαιτέρω την πίεση. Γιατί η Γαλλία είναι η χώρα-κλειδί, όπως άλλωστε και η Γερμανία.
Τελικά, ο κίνδυνος ενός επικείμενου πολιτικού σεισμού σε μια μεγάλη χώρα της Ευρωζώνης ίσως αποδειχθεί το καταλυτικό επιχείρημα για να προχωρήσει η Ευρώπη παραπέρα. Μια πιθανή άνοδος του Σαλβίνι στην εξουσία στη γειτονική Ιταλία θα έπειθε πιο εύκολα όσους δεν θέλουν να πειστούν μέχρι σήμερα ότι αυτό που διακυβεύεται πλέον είναι η επιβίωση του ευρώ και του ευρωπαϊκού οικοδομήματος γενικότερα. Καμιά φορά, ο τρελός του χωριού γίνεται πιο πειστικός από τους λογικούς, φτάνει να μπορεί να προκαλέσει αρκετή φασαρία.
* Ο κ. Λουκάς Τσούκαλης είναι πρόεδρος του ΕΛΙΑΜΕΠ και καθηγητής στη Sciences Po στο Παρίσι.