Η ραγδαία εξάπλωση της πανδημίας COVID-19 και η αδυναμία των δημόσιων συστημάτων υγείας να αντιμετωπίσουν τις συνέπειές της κατέστησαν τους περιορισμούς στην κυκλοφορία αναγκαίο μέτρο για τη διαφύλαξη της δημόσιας υγείας, σε πρωτόγνωρη παγκόσμια κλίμακα. Για να περιοριστεί η ταχύτητα της μετάδοσης μεγάλο μέρος του παγκόσμιου πληθυσμού καλείται να παραμείνει όσο γίνεται περισσότερο «στο σπίτι».
Το σπίτι εμφανίζεται ως ένα καταφύγιο σχετικής ασφάλειας, ένα οχυρό απέναντι στον αόρατο εχθρό, ένας τόπος θαλπωρής και γαλήνης, και ακόμα, σε μια ίσως ιστορικά μοναδική αντιστροφή, ως ένα υποκατάστατο του δημόσιου χώρου που χάθηκε αιφνίδια.
Στο σπίτι καλούμαστε τώρα, με τη βοήθεια της τεχνολογίας και με νευρωτική προσήλωση, να κάνουμε όσα κάναμε κατεξοχήν βγαίνοντας, κυριολεκτικά και συμβολικά, από αυτό: να συναντήσουμε φίλους και να μοιραστούμε μαζί τους το άγχος και την ελπίδα μας, να (τηλε-)εργαστούμε, να επισκεφθούμε στα εικονικά μαγαζιά ό,τι σώζεται από την αγορά, να γυμναστούμε, να ζητήσουμε τη βοήθεια των γιατρών του σώματος και της ψυχής, να παρακολουθήσουμε και να διδάξουμε μαθήματα, ακόμα και να γνωρίσουμε άλλα μέρη, να πάμε στο θέατρο, να εκφράσουμε αλληλεγγύη σε άγνωστους ανθρώπους, να διαδηλώσουμε και να διαμαρτυρηθούμε.
Πολλά γράφονται αυτές τις μέρες για το αδύνατο αυτής της υποκατάστασης, αλλά το επιτακτικό ερώτημα «στο σπίτι έως πότε» δεν έχει προς το παρόν σαφή απάντηση.
Πληθαίνουν οι δημόσιες δηλώσεις πολιτικών και ειδικών που επισημαίνουν ότι δεν πρόκειται για μια κατάσταση ανάγκης που θα λήξει απλά για να επιστρέψουμε, σε μια μαγική στιγμή, στην προηγούμενη «κανονικότητα». Τα μέτρα κατ’ οίκον περιορισμού μπορεί να έχουν διακυμάνσεις ως προς την έκταση και την ένταση εφαρμογής, αλλά θα αποτελέσουν κατά πάσα πιθανότητα μια νέα, σχεδιασμένη από τις αρμόδιες αρχές, κανονικότητα για πολύ καιρό. Ένα παράλληλο ερώτημα επομένως προκύπτει -κι ας συζητιέται πολύ λιγότερο: «σε ποιο σπίτι όλα αυτά»;
Το βασικό ενημερωτικό βίντεο της Γενικής Γραμματείας Πολιτικής Προστασίας παρουσιάζει μια συγκεκριμένη εκδοχή αυτού του σπιτιού για την Ελλάδα, τη διώροφη αστική μονοκατοικία στην οποία είδαμε και ξαναείδαμε να επιστρέφει για να «μείνει μέσα» ο Σπύρος Παπαδόπουλος. Δεν φαίνεται καινούρια, αλλά είναι ευρύχωρη και γενναιόδωρα ανακαινισμένη. Μια κομψή και καταπράσινη αυλή εκτείνεται μπροστά από την κεντρική είσοδο, πιθανόν διαθέτοντας και ανοιχτή θέση στάθμευσης. Στην κουζίνα τα πάντα είναι συγυρισμένα, γυαλισμένα και σε άψογη κατάσταση. Οι ηλεκτρικές συσκευές τελευταίας τεχνολογίας, σε αποχρώσεις inox. Ο κρυφός φωτισμός στα ντουλάπια αναμμένος, παρότι το σπίτι είναι διαμπερές και φαίνεται ήδη να λούζεται στο φως. Το μπάνιο αστράφτει κι αυτό.
Η εικόνα αυτή δεν διολισθαίνει βέβαια στην προκλητική χλιδή στην οποία μας εκθέτουν ορισμένες διασημότητες σε άλλα τηλεοπτικά σποτ, μιλώντας μας από τα πραγματικά τους σπίτια. Και πάλι όμως απέχει από τις μέσες συνθήκες της οικιακής ζωής στην Ελλάδα, πόσο μάλλον από την πραγματικότητα των πιο φτωχών στρωμάτων.
Ποσοστό ατόμων σε συνθήκες οικιακού συνωστισμού στις γειτονιές της μητροπολιτικής περιοχής της Αθήνας το 2011. Πηγή δεδομένων: Πανόραμα Απογραφικών Δεδομένων 1991-2011.
Πρώτα-πρώτα, στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη, όπου συγκεντρώνεται περισσότερα από τα 2/5 του πληθυσμού της χώρας, σε μονοκατοικίες ζει το 14% των κατοίκων τους1 ποσοστό που πέφτει μάλιστα στο 8% αν δούμε ειδικά τις πιο άνετες μονοκατοικίες, άνω των 90 τετραγωνικών. Ένα παρόμοιο και λίγο μεγαλύτερο ποσοστό (12%) του συνολικού πληθυσμού συναντάμε αντίθετα στις δύο πόλεις σε υπόγεια και ισόγεια διαμερίσματα των πολυκατοικιών, ποσοστό που φτάνει μάλιστα στο 22% μεταξύ της επαγγελματικής κατηγορίας των ανειδίκευτων εργατών.
Οι ανισότητες που κρύβει πίσω από τις κλειστές εξώπορτες ο οικιακός εγκλεισμός μπορούν να φανούν λίγο αναλυτικότερα κοιτάζοντας τον απλό δείκτη της διαθέσιμης επιφάνειας κατοικίας ανά άτομο. Κάτω από ένα συγκεκριμένο όριο τετραγωνικών μέτρων (που ποικίλλει βέβαια ανάλογα με το μέγεθος ενός νοικοκυριού) μπορούμε να μιλήσουμε για συνθήκες οικιακού συνωστισμού, οι οποίες δυσχεραίνουν τη συμβίωση, τόσο από υλικής όσο και από συναισθηματικής πλευράς, κάνουν δυσκολότερες όλες τις απαγορευμένες εκεί έξω δραστηριότητες που προσπαθούμε να στριμώξουμε στο σπίτι και πιθανόν να διευκολύνουν τη μετάδοση του ιού. Στην Αθήνα του 2011 κατοικούσε σε συνθήκες οικιακού συνωστισμού ποσοστό της τάξης του 14% των κατοίκων2 .
Αυτό όμως ποικίλει έντονα ανάλογα με το επάγγελμα: πέφτει στο 6,5% στην κατηγορία των διευθυντών (όπου στην πραγματικότητα κι αυτό το μικρό ποσοστό αφορά κυρίως ιδιοκτήτες μικρών καταστημάτων), αλλά είναι υπερδιπλάσιο (13,3%) μεταξύ υπαλλήλων και εργαζόμενων στην παροχή υπηρεσιών και σχεδόν τετραπλάσιο (24,2%) μεταξύ των εργατικών επαγγελμάτων. Αν μάλιστα δούμε χωριστά την κατηγορία των ανειδίκευτων εργατών, θα βρούμε σε συνθήκες συνωστισμού κάτι περισσότερο από έναν στους τρεις (36,3%).
Επιπλέον, σημαντική ανισότητα καταγράφεται μεταξύ γηγενών και μεταναστών κατοίκων, με τους δεύτερους να μένουν σε συνθήκες συνωστισμού σε ποσοστό σχεδόν 45%, δηλαδή περισσότερο από τρεις φορές μεγαλύτερο από ό,τι για τον συνολικό πληθυσμό.
Όπως είναι αναμενόμενο, αυτή η διπλή (ταξική και εθνοτική) ανισότητα του συνωστισμού αποτυπώνεται και στη γεωγραφία της πόλης. Ο οικιακός συνωστισμός είναι έντονος καταρχάς σε περιοχές του μητροπολιτικού κέντρου και κυρίως σε ένα τόξο στα δυτικά και τα βόρεια του Δήμου Αθηναίων (εμπορικό τρίγωνο, Μεταξουργείο, Βοτανικός, Σεπόλια, Πατήσια, Γκύζη, Αμπελόκηποι, Γουδί κ.α.), σε αντίθεση με τις παραδοσιακά «καλές» περιοχές του. Αρκετά υψηλά ποσοστά υπάρχουν και σε μια σειρά λαϊκές γειτονιές, ιδίως στα δυτικά προάστια του λεκανοπεδίου (Ταύρος, Αγ. Ιωάννης Ρέντη, Αιγάλεω, Περιστέρι, Νίκαια, Πέραμα αλλά και σε Καλλιθέα, Βύρωνα, Καισαριανή).
Σε κάποιες από αυτές τις περιπτώσεις, ο συνωστισμός συνδέεται με πυρήνες παλιότερων προσφυγικών συγκροτημάτων. Τέλος, υψηλά και πολύ υψηλά ποσοστά έχουμε και σε περιφερειακές περιοχές στα όρια ή και εκτός λεκανοπεδίου (Ασπρόπυργος, Άνω Λιόσια, Μενίδι, Μαραθώνας κ.α.), όπου συνδέονται κυρίως με γειτονιές κατοικίας των Ρομά και μεταναστών εργατών.
Δεν μπορούμε ακόμα να γνωρίζουμε κατά πόσο η εξάπλωση των κρουσμάτων της πανδημίας ακολουθεί αυτές τις κοινωνικές διαιρέσεις. Δύο όμως πράγματα είναι σίγουρα.
Πρώτον, ότι ο περιορισμός στο σπίτι δεν δημιουργεί τα ίδια προβλήματα στα άνισα κοινωνικά στρώματα και στις διαφορετικές περιοχές κατοικίας των πόλεων. Στα φτωχότερα και μικρότερα σπίτια οι ανάγκες των ανθρώπων για κοινωνικότητα, αναψυχή, άθληση, παιχνίδι, επικοινωνία, αλληλοβοήθεια στον δημόσιο χώρο είναι μεγαλύτερες και κάποτε επιτακτικές. Μια μετακίνηση π.χ. σε έναν από τους χώρους πρασίνου της πόλης που φαντάζει άσκοπη από την οπτική γωνία ενός φροντισμένου κήπου σε κάποιο βόρειο προάστιο, μπορεί να είναι απολύτως ουσιώδης αν την κοιτάξεις από ένα εσωτερικό μπαλκόνι στο Νέο Κόσμο.
Δεύτερον, στην περίπτωση που η πανδημία χτυπήσει στο τέλος σκληρότερα τα ασθενέστερα και συνωστισμένα στρώματα, όπως φαίνεται ότι γίνεται σε ορισμένες άλλες χώρες, ακούμε ήδη από το βάθος (της τηλεόρασης και των κοινωνικών δικτύων) τις κραυγές εκείνων που θα καταγγέλλουν με αποστροφή τους πιο φτωχούς για την ίδια τους τη φτώχεια και θα απαιτούν κι άλλα έκτακτα μέτρα απομόνωσης για να μην μολυνθούν από αυτήν.
*Ο Γιώργος Κανδύλης είναι Ερευνητής ΕΚΚΕ
1 Όλα τα στοιχεία προέρχονται από την τελευταία απογραφή πληθυσμού και κατοικιών του 2011 και το Πανόραμα Απογραφικών Δεδομένων 1991-2011 (panorama.statistics.gr). Είναι πολύ πιθανό τα χρόνια που ακολούθησαν να επιδείνωσαν σταδιακά την κατάσταση, ειδικά ανάμεσα στα κοινωνικά στρώματα που επλήγησαν περισσότερο από τις πολιτικές της κρίσης.
2 Περιλαμβάνω εδώ άτομα που διαβιούν στις εξής συνθήκες: λιγότερα από 40 τ.μ. επιφάνειας για μονομελή νοικοκυριά, λιγότερα από 50 τ.μ. για διμελή νοικοκυριά, λιγότερα από 60 τ.μ για τριμελή νοικοκυριά και λιγότερα από 15 τ.μ. ανά άτομο για νοικοκυριά με τέσσερα ή περισσότερα μέλη. Τα συγκεκριμένα μεγέθη αντιστοιχούν περίπου στα 2/3 έως 4/5 της μέσης διαθέσιμης επιφάνειας, ανάλογα με το μέγεθος των νοικοκυριών. Έχω την αίσθηση ότι πρόκειται για ένα μάλλον μετριοπαθή υπολογισμό του οικιακού συνωστισμού.