Ολες αυτές τις μέρες της καραντίνας ακούω τον εαυτό μου να επαναλαμβάνει σαν μάντρα μια παροιμία. «Οπως τον βρίσκω τον καιρό, έτσι τον αρμενίζω». Είναι μια παροιμία που συνηθίζει να λέει ο πατέρας μου και εγώ πάντα αντιδρούσα. Δεν μπορούσα να καταλάβω όταν ήμουν μικρή γιατί πρέπει κάποιος να συμμορφώνεται με τις επιταγές του «καιρού».
Ο πατέρας μου, γεννημένος τα χρόνια της Κατοχής, ορφανός στα έξι του χρόνια, με έναν πατέρα που παρέμεινε αγνοούμενος Εμφυλίου, συνάντησε, καθ’ όλη τη διάρκεια, όλων των ειδών τις δυσκολίες του εικοστού αιώνα, οικονομικές ανακατατάξεις, αλλά και περιπέτειες υγείας σοβαρές, προσωπικές απώλειες ουκ ολίγες. Μέσα στα χρόνια απέκτησε μια στωικότητα, και τον αντάμειψε αυτή η στάση του γιατί είναι ακόμα στη ζωή, έχοντας περάσει τα 80 του χρόνια. Ηταν το δώρο της παθητικότητας, κάτι που μεγαλώνοντας εκτιμώ όλο και πιο πολύ και σε προσωπικό επίπεδο.
Τις τελευταίες ημέρες παρακολουθώ συνεχώς τον πρόεδρο της Αμερικής Ντόναλντ Τραμπ. Δεν προκαλεί κάποια έκπληξη αυτός ο άνθρωπος, αλλά μια άλλη λέξη μού έρχεται στον νου βλέποντάς τον. Και αυτή τη φορά στα αγγλικά: pathetic. Σε ψυχικό επίπεδο, όχι σε πολιτικό –γιατί εκεί δεν θα έπρεπε να συγχωρούνται τέτοια λάθη–, φαντάζει ένας βαθιά αξιολύπητος άνθρωπος. Επειδή ακριβώς είναι ελλειμματικός, ρηχός τόσο που καταντά επικίνδυνος. Η κρίση της πανδημίας έφερε στην επιφάνεια όλες τις αδυναμίες του, που ήδη γνώριζε ο πλανήτης για εκείνον. Τι κάνει από όταν εμφανίστηκε ο κορωνοϊός; Υποτιμά το πρόβλημα, αναζητεί συνεχώς εχθρούς να τιμωρήσει, δεν μπορεί να αποδεχθεί ότι είναι κάτι που μας ξεπερνά, ότι η ανθρώπινη παντοδυναμία ηττήθηκε κατά κράτος. Τώρα χρειάζονται άλλες ικανότητες από έναν ηγέτη. Να προφυλάσσει τον λαό του. Να μη γίνεται επιθετικός, ευέξαπτος, ευθυνόφοβος ή απειλητικός. Δυστυχώς αποδεικνύεται ολοένα και πιο καταστροφικός. Ολο και πιο αξιολύπητος. Η λέξη όμως «pathetic» έχει την ίδια ρίζα με την παθητικότητα που τόσο χρειαζόμαστε αυτές τις μέρες. Προέρχεται από το ρήμα πάσχω, που μας οδηγεί μεν στην αδυναμία αλλά κυρίως στο τι κάνουμε όταν συνειδητοποιούμε ότι είμαστε αδύναμοι. Και στην παρούσα φάση, όλος ο πλανήτης είναι αδύναμος απέναντι στην πανδημία. Είμαστε όλοι πάσχοντες. Το ζήτημα είναι να μην είμαστε αμυντικοί, σε σημείο άρνησης, απέναντι σε μια τέτοια συνειδητοποίηση.
Ο Φρόιντ πρώτος έγραψε για την παθητικότητα στη μελέτη της υστερίας. Η αδύναμη φύση της γυναίκας ήταν αυτή που την οδηγούσε στην ευθραυστότητα. Η παθητικότητα αρχικά ήταν εξωτερική στάση, μια θηλυκή αντιμετώπιση της ζωής, αρκετά παρεξηγημένη για όποιον άνδρα την υιοθετούσε. Η ψυχανάλυση όμως ανέδειξε την ψυχική ανάγκη της παθητικότητας και σε άνδρες και σε γυναίκες. Με δεδομένη πλέον τη σημασία της ψυχικής διφυλίας και στα δύο φύλα, για να βρίσκουν διέξοδο ανάγκες που δεν ικανοποιεί ποτέ επαρκώς η μία θέση, η παθητικότητα είναι εσωτερική κατάσταση που πλέον ερμηνεύεται ως μια άλλου είδους ενεργητικότητα. Δεν είναι δειλία, ούτε ατολμία, δεν είναι αποφυγή ούτε δραπέτευση από τη ζωή και τις ανάγκες της. Ισα ίσα είναι η εσωτερίκευση της ικανότητας να αντέχει ο άνθρωπος να υφίσταται τις πιέσεις του εξωτερικού περιβάλλοντος, χωρίς απαραίτητα να δρα ενεργητικά. Χωρίς να αποπροσωποποιείται. Δηλαδή να συγκρατεί εσωτερικά τις δυνάμεις του, να τις επεξεργάζεται χωρίς θόρυβο και επιθετικότητα, χωρίς να χάνεται ούτε στιγμή ο στόχος. Το ζήτημα δεν είναι η πρόσκαιρη ικανοποίηση, μια άσκοπη εκδραμάτιση, διότι είναι μακρύς ο δρόμος προς την Ιθάκη. Εδώ, στο ελληνικό παράδειγμα, έχουμε έναν πρωθυπουργό που αντέχει ψυχικά να προλαμβάνει και να δρα παθητικά όταν πρέπει, σώζοντας ζωές. Η χώρα επωφελείται των ψυχικών του ικανοτήτων, της «μητρικής» του λειτουργίας, της προστατευτικής, που ενδεχομένως προκύπτει από τον τρόπο που μεγάλωσε, από μια καλώς χωνεμένη περίεξη της αγάπης του περιβάλλοντός του ή από την ικανότητά του να σκέφτεται και ψυχικά πάνω στα ηγετικά του καθήκοντα. Και την ίδια στιγμή να λειτουργεί πατρικά, φροντίζοντας το μέλλον του κράτους, σκεφτόμενος την επόμενη μέρα, αναλαμβάνοντας πρώτα και κύρια την ευθύνη του.
Σπανίως γράφω πολιτικά στα κείμενά μου. Δεν είναι αυτή η δουλειά μου. Ομως για πρώτη φορά βλέπω καθαρά στο πρόσωπο ενός πρωθυπουργού ψυχικές αρετές ενός επεξεργασμένου και ώριμου ανθρώπου. Θα έπρεπε να είναι ο κανόνας. Δυστυχώς είναι η εξαίρεση. Στον αντίποδα, η μεγαλύτερη δύναμη του πλανήτη, οι ΗΠΑ, μετά τον Μπαράκ Ομπάμα, έχει στο τιμόνι της έναν διαταραγμένο άνθρωπο. Εναν άνθρωπο που αδυνατεί να αποδεχθεί ότι δεν περνάνε όλα από ανθρώπινο χέρι, που αδυνατεί να δείξει σύνεση και ταπεινότητα, που αδυνατεί να σεβαστεί τους πολίτες του. Δεν του περνάει ίσως από το μυαλό ότι το αυτοκίνητο δεν έχει μόνον πρόσθια κίνηση αλλά και όπισθεν. Οτι έχει πολλές ταχύτητες, αλλά έχει και νεκρά. Αυτό δεν τον κάνει έναν παθητικό ηγέτη που τώρα ο «καιρός» έχει ανάγκη, δεν τον κάνει να έχει «empathy», με την έννοια της ενσυναίσθησης, αλλά τον κάνει «pathetic». Δηλαδή έναν άνθρωπο που τυφλώθηκε από το πάθος του για εξουσία, χωρίς να μπορεί να επεξεργαστεί ψυχικά κανένα επίπεδο αυτών των ιδιαίτερα δύσκολων καιρών που διανύουμε.