Τον Δεκέμβριο του 2014 ένας Ελληνας καθηγητής Εφαρμοσμένων Μαθηματικών είχε προβλέψει ότι η εξάπλωση του ιού Εμπολα στη Λιβερία και στη Σιέρα Λεόνε θα σταματούσε τρεις μήνες αργότερα. Τα γεγονότα των επιβεβαίωσαν. Τα μαθηματικά μοντέλα που χρησιμοποίησε είχαν δώσει την απάντηση με απόλυτη ακρίβεια.
Σχεδόν δεκαπέντε χρόνια ασχολείται ο Κωνσταντίνος Σιέττoς, που ζει και εργάζεται στη Νάπολη της Ιταλίας –διδάσκει στο τοπικό πανεπιστήμιο–, με τη μελέτη των επιδημιών. Προσπαθεί να τις χαρτογραφήσει, να τις αποκωδικοποιήσει μέσω της επιστήμης του. Το ίδιο κάνει και σήμερα.
Από τις πρόσφατες μελέτες του, η πρώτη, για την οποία η ομάδα του συνεργάστηκε με δύο Ελληνες επιστήμονες –τον διακεκριμένο καθηγητή Μικροβιολογίας στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών Αθανάσιο Τσακρή και την Κλειώ Αναστασοπούλου, αναπληρώτρια καθηγήτρια Μικροβιολογίας επίσης στο ΕΚΠΑ– αφορά την επαρχία Χουμπέι, επίκεντρο της επιδημίας στην Κίνα. Και εκτιμά αφενός ότι η θνητότητα ήταν πολύ χαμηλότερη (0,15%) από την καταγραφόμενη που στηρίχθηκε στα εργαστηριακώς επιβεβαιωμένα περιστατικά και, αφετέρου, ότι ο αριθμός όσων έχουν νοσήσει είναι 15-20 φορές μεγαλύτερος από τα καταγεγραμμένα κρούσματα – μεγάλο μέρος των νοσούντων δεν εντοπίστηκε ποτέ. Αυτή η αναλογία ενδεχομένως να ισχύει και για άλλες χώρες, ακόμα και για την Ελλάδα.
Η δεύτερη μελέτη –και πάλι με τη συνεργασία του κ. Τσακρή και της κ. Αναστασοπούλου– πραγματοποιήθηκε με βάση τα δεδομένα της Λομβαρδίας, της ευρύτερης περιοχής του Μιλάνου. Τι έδειξαν στην περίπτωση αυτή οι μαθηματικές εξισώσεις; Οτι η ύφεση της επιδημίας αναμένεται στα τέλη Μαΐου-αρχές Ιουνίου και ότι η Day Zero, η μέρα κατά την οποία ξέσπασε στην πραγματικότητα η επιδημία, οριοθετείται στο χρονικό διάστημα μεταξύ 6 και 23 Ιανουαρίου, με πιο πιθανή ημερομηνία την 15η Ιανουαρίου. Πολύ νωρίτερα, δηλαδή, από τις 21 Φεβρουαρίου, οπότε ανακοινώθηκε το πρώτο επίσημο κρούσμα στην Ιταλία.
– Τι σημαίνει αυτό; Οτι το κύμα της επιδημίας είχε ήδη αρχίσει να γιγαντώνεται και βρήκε τους Ιταλούς απροετοίμαστους;
– Πράγματι, φαίνεται να χάθηκε πολύτιμος χρόνος για την έγκαιρη αναχαίτιση της επιδημίας. Είναι πολύ πιθανό για τουλάχιστον ένα μήνα πριν από το πρώτο επιβεβαιωμένο κρούσμα να υπήρχε ήδη μεγάλη διασπορά του ιού στην περιοχή. Κατόπιν, μέχρι τις 8 Μαρτίου, όταν ανακοινώθηκε το lockdown, είχαν ληφθεί κάποια σταδιακά μέτρα που αφορούσαν το κλείσιμο σχολείων και πανεπιστημίων αλλά, όπως αποδείχθηκε εκ των πραγμάτων, δεν ήταν αρκετά. Ενας σημαντικός παράγοντας στη διασπορά ήταν και το ότι συνεχίστηκε η λειτουργία πολλών βιομηχανιών και επιχειρήσεων στην περιοχή, οι οποίες απασχολούν μεγάλο αριθμό εργαζομένων. Τα μέτρα προστασίας αυτών των ανθρώπων ήταν και παραμένουν ελλιπή και μάλιστα γι’ αυτόν τον λόγο προκηρύχθηκε, εν μέσω της πανδημίας, και εθνική απεργία με αυτό το αίτημα.
– Μπορείτε, με τα στοιχεία που υπάρχουν ώς τώρα για την επιδημία στην Ελλάδα, να προσδιορίσετε την Day Zero στη χώρα μας ή να κάνετε μια πρόβλεψη για τη συνέχεια;
– Αμέσως μετά την ολοκλήρωση της μελέτης μας για τη Λομβαρδία, η οποία βρέθηκε στο επίκεντρο της πανδημίας μετά την Κίνα, θελήσαμε να εφαρμόσουμε την ίδια μεθοδολογία και για την Ελλάδα, με στόχο την ανάλυση της κατάστασης – κυρίως στις μεγάλες πόλεις, αρχίζοντας από την Αθήνα όπου συγκεντρώνεται το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού της χώρας. Δυστυχώς, δεν μπορέσαμε να βρούμε τα απαραίτητα στοιχεία μέσω του Διαδικτύου, όπως είχαμε μπορέσει να κάνουμε στην περίπτωση της Κίνας και της Ιταλίας. Αντίστοιχα δεδομένα υπάρχουν στο διαδίκτυο για τις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες. Τα στοιχεία που χρειαζόμαστε αφορούν τον επιβεβαιωμένο αριθμό νέων κρουσμάτων, των νοσούντων που αναρρώνουν, καθώς και των θανάτων ανά ημέρα για την περιοχή της Αττικής – και σε καμία περίπτωση δεν πρόκειται για προσωπικά δεδομένα ασθενών. Τα έχουμε ζητήσει από τους αρμόδιους φορείς και… αναμένουμε. Μόλις μας τα δώσουν, θα αρχίσουμε τη μελέτη. Αλλά, όπως γνωρίζετε, δυστυχώς ακόμα και τα απλά στην Ελλάδα μερικές φορές γίνονται πολύπλοκα, δυσχεραίνοντας ερευνητικές προσπάθειες που θα μπορούσαν να βοηθήσουν για την καλύτερη κατανόηση της εξέλιξης της επιδημίας – άρα και την πιο αποτελεσματική αντιμετώπισή της.
– Ασχολείστε πολλά χρόνια με τα μαθηματικά μοντέλα επιδημιών. Τι έχουν τα μαθηματικά να μας πουν για μια επιδημία;
– Ερευνητικά ασχολούμαι δεκαπέντε χρόνια με την ανάπτυξη μαθηματικών μοντέλων και μεθόδων για τη μελέτη της δυναμικής επιδημιών. Η προσπάθεια επικεντρώνεται στη συστηματική και αποτελεσματική γεφύρωση του τεράστιου χάσματος μεταξύ των διαθέσιμων πληροφοριών που μπορεί να υπάρχουν για έναν ιό, ακόμα και σε βιολογικό επίπεδο, και της εμφανιζόμενης επιδημίας σε κλίμακα πόλης, χώρας ή και παγκοσμίως. Η γεφύρωση αυτού του χάσματος αποτελεί τη μεγάλη πρόκληση της σύγχρονης μαθηματικής επιδημιολογίας. Πιστεύουμε ότι η επίτευξη ενός τέτοιου στόχου βοηθά σημαντικά στην καλύτερη κατανόηση των φαινομένων και κατά συνέπεια στον απώτερο στόχο όλων των προσπαθειών που δεν είναι άλλος από την υποβοήθηση της Ιατρικής στη λήψη αποφάσεων σχετικά με την εκτίμηση της επικινδυνότητας και την αντιμετώπιση πραγματικών καταστάσεων.
– Υπάρχουν επαναλαμβανόμενα patterns στις επιδημίες που έχετε ώς τώρα μελετήσει;
– Κάθε επιδημία έχει τα δικά της χαρακτηριστικά, είναι ένα πολύπλοκο φαινόμενο που εξαρτάται από πολλούς παράγοντες. Το κύριο χαρακηριστικό τέτοιων πολύπλοκων συστημάτων είναι ακριβώς ότι η διασπορά των επιδημιών σε επίπεδο πόλης, χώρας, πλανήτη, είναι αποτέλεσμα όλων των αλληλεπιδράσεων μεταξύ των επιμέρους μονάδων: προσβολή από τον ιό, επώαση του ιού στο άτομο, εκδήλωση της νόσου, μετάδοση του ιού σε άλλα άτομα μέσω των κοινωνικών και εργασιακών δικτύων επαφής, εξάπλωση της νόσου στον πληθυσμό, μέσα διάγνωσης, λήψη πολιτικών ελέγχου, κατάσταση και επίπεδο υγειονομικών συστημάτων – ενώ αυτός ο κύκλος κλείνει με πιθανές μεταλλάξεις του ιού. Υπό αυτή την έννοια μπορεί κανείς να δει όλων των ειδών «πολύπλοκες» συμπεριφορές (χωροχρονικά patterns) όπως είναι η επανεμφάνιση επιδημιών κατά κύματα, κάτι πολύ πιθανό και στη σημερινή επιδημία.
– Μας διδάσκουν κάτι οι επιδημίες του πρόσφατου παρελθόντος για την τωρινή;
– Αυτό που μας διδάσκουν όλες οι επιδημίες/πανδημίες του παρελθόντος αλλά και η τωρινή είναι ότι το κύριο πρόβλημα είναι οι ελλείψεις στα συστήματα δημόσιας υγείας. Το ερώτημα που προκύπτει είναι αν οι χώρες είναι προετοιμασμένες για να τις αντιμετωπίσουν. Ολο το προηγούμενο διάστημα έγιναν τεράστιες περικοπές στη χρηματοδότηση των δημόσιων συστημάτων υγείας στην Ευρώπη, ενώ σχεδόν ανύπαρκτη είναι η συστηματική προληπτική ιατρική, όπως και η υγιεινή και ασφάλεια στους χώρους εργασίας. Στην Ιταλία, για παράδειγμα, τα τελευταία δέκα χρόνια αυτές οι περικοπές ήταν της τάξεως των 37 δισ. ευρώ, με αποτέλεσμα να κλείσουν πολλές νοσοκομειακές πτέρυγες και τα οργανικά κενά σε υγειονομικό προσωπικό να φτάνουν τις 56.000 θέσεις, ενώ σε αρκετά νοσοκομεία δεν υπήρχε επάρκεια σε προστατευτικό εξοπλισμό για το ιατρονοσηλευτικό προσωπικό. Το αποτέλεσμα ήταν ένα μεγάλο ποσοστό των επιβεβαιωμένων κρουσμάτων (12-15%) να είναι γιατροί και νοσηλευτές.
Στην Ελλάδα, σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία, το διάστημα 2009-2013 η δημόσια χρηματοδότηση για την υγεία μειώθηκε κατά 60%, εντείνοντας τις ήδη μεγάλες ελλείψεις τόσο σε δομές, νοσοκομειακές κλίνες και μονάδες εντατικής θεραπείας, όσο και σε υγειονομικό προσωπικό. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, τουλάχιστον το 10% των συνολικών κλινών ενός νοσοκομείου πρέπει να είναι εντατικής θεραπείας. Ισχύει; Οχι βέβαια. Και δεν είναι μόνο η Ελλάδα και η Ιταλία. Σχεδόν σε όλες τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ενωσης έγιναν ανάλογες περικοπές ως μέρος των μέτρων δημοσιονομικής σταθερότητας.
Η υγεία δεν αποτελεί πολυτέλεια, δεν είναι δαπάνη για να περικοπεί, είναι δικαίωμα και ανάγκη. Κατά συνέπεια, πρέπει άμεσα να ενισχυθεί το σύστημα υγείας και να δημιουργηθεί ένα ισχυρό σύστημα προληπτικής ιατρικής. Μόνο έτσι θα μπορέσουμε να θωρακιστούμε και για μια πιθανή επανεμφάνιση αυτής της πανδημίας αλλά και για τις επόμενες, που σίγουρα θα εμφανιστούν στο μέλλον.
– Πώς είναι η κατάσταση αυτή τη στιγμή στη Νάπολη; Η καθημερινότητά σας;
– Τα πράγματα δεν είναι τόσο τραγικά όσο στον βορρά. Ισχύει το γενικό lockdown, όπως και σε όλη την Ιταλία. Οι περισσότερες δραστηριότητες έχουν σταματήσει, τα μαγαζιά έχουν κλείσει. Ανοιχτά είναι μόνο τα φαρμακεία, τα καταστήματα πώλησης τροφίμων και οι δημόσιες υπηρεσίες, καθώς και κάποιες επιχειρήσεις και βιομηχανίες των οποίων η λειτουργία θεωρείται απαραίτητη. H κατάσταση είναι καλύτερη γιατί τα περιοριστικά μέτρα ελήφθησαν σχετικά νωρίς, πριν η πανδημία επεκταθεί στη νότια Ιταλία. Αν δεν είχε συμβεί αυτό, με δεδομένες τις ακόμα μεγαλύτερες ελλείψεις στις υγειονομικές δομές, συγκριτικά με τη βόρεια Ιταλία, οι συνέπειες θα ήταν τραγικές…