Η Ολγκα Τοκάρτσουκ (γενν. το 1962) είναι η πρώτη Πολωνή συγγραφέας που τιμάται με το Νομπέλ Λογοτεχνίας. Το μυθιστόρημά της «Πλάνητες» είχε αποσπάσει και το μεγαλύτερο λογοτεχνικό βραβείο του αγγλοσαξονικού χώρου στην Ευρώπη, το Μπούκερ. Οι «Πλάνητες» μεταφράστηκαν στα ελληνικά από την Αλεξάνδρα Ιωαννίδου και κυκλοφορούν αύριο από τη σειρά ξένης λογοτεχνίας των εκδόσεων Καστανιώτη, που διευθύνει ο δημοσιογράφος Γρηγόρης Μπέκος.
Οι «Πλάνητες» είναι, ίσως, το πιο φιλόδοξο έργο της τόσο ιδιαίτερης αυτής συγγραφέως: θεμελιωμένο πάνω στη δομή του θραύσματος (πεζά που κυμαίνονται από τη μισή σελίδα έως και τις σαράντα, με τον χαρακτήρα της εξομολόγησης, του ταξιδιωτικού δοκιμίου, του διηγήματος), εκκινεί από μια πρωτοπρόσωπη αφηγήτρια, η οποία αφήνει ελεύθερη τη σκέψη της να ταξιδέψει νοερά σε κόσμους πραγματικούς και επινοημένους, εξωτερικούς και εσωτερικούς.
Η έννοια της αέναης κίνησης είναι εδώ ζωτικής σημασίας και το ταξίδι στο βιβλίο της Τοκάρτσουκ λογίζεται όχι μόνον ως μια σωματική εξωτερική μετακίνηση αλλά και ως μια σειρά διαδρομών μέσα στο ίδιο το ανθρώπινο σώμα. Ερεθιστικοί, πολύπλευροι, απρόβλεπτοι, οι «Πλάνητες» προσφέρονται ειδικά σε αυτή την περίοδο φαινομενικής στασιμότητας που διανύουμε.
Σήμερα η «Κ» προδημοσιεύει δύο χαρακτηριστικά αποσπάσματα από το βιβλίο.
ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ
Οι «Πλάνητες» μεταφράστηκαν στα ελληνικά από την Αλεξάνδρα Ιωαννίδου και κυκλοφορούν αύριο από τη σειρά ξένης λογοτεχνίας των εκδόσεων Καστανιώτη.
«Σύνδρομο
Η ιστορία των ταξιδιών μου δεν είναι παρά μια ιστορία ανεπάρκειας. Υποφέρω από ένα σύνδρομο που άνετα μπορεί κανείς να το βρει σε κάθε άτλαντα συνδρόμων κλινικής φύσης και το οποίο –όπως υποστηρίζει η ειδική βιβλιογραφία– γίνεται όλο και πιο συχνό. Το καλύτερο είναι να αναφερθεί κανείς στην έκδοση της δεκαετίας του ’60 The Clinical Syndromes, η οποία είναι μια ιδιότυπη εγκυκλοπαίδεια των συνδρόμων. Σε κάθε περίπτωση, για μένα έχει γίνει ανεξάντλητη πηγή συνεχούς έμπνευσης.
Υπάρχει κάποιος ακόμα που να μπορούσε να περιγράψει τον άνθρωπο ως κάτι ολοκληρωμένο, με τρόπο γενικό και αντικειμενικό; Χρησιμοποίησε ποτέ με απόλυτη πεποίθηση την έννοια της προσωπικότητας; Ενθουσιάστηκε με κάποια πειστική τυπολογία; Δεν το πιστεύω. Η έννοια του συνδρόμου ταιριάζει γάντι με την ψυχολογία του ταξιδιού. Eνα σύνδρομο είναι κάτι το μικρό, φορητό, δεν βαρύνεται από κανενός είδους θεωρία, είναι επεισοδιακό. Με τη βοήθειά του μπορείς να εξηγήσεις κάτι κι ύστερα να το πετάξεις στον κάλαθο των αχρήστων. Eνα γνωστικό εργαλείο της μιας χρήσης. Το δικό μου φέρει την ονομασία Σύνδρομο Επαναλαμβανόμενης Αποτοξίνωσης. Αν πρέπει να το εξηγήσουμε ψύχραιμα και απλά, σημαίνει απλά και μόνο μια κατ’ ουσίαν επίμονη συνειδητοποίηση συγκεκριμένων εικόνων ή ακόμα και την ψυχαναγκαστική αναζήτησή τους. Είναι μια εκδοχή του Συνδρόμου του Κακού Κόσμου (The Mean World Syndrome), που τον τελευταίο καιρό περιγράφεται πολύ καλά στη νευροψυχολογική βιβλιογραφία ως μια συγκεκριμένη λοίμωξη από τα ΜΜΕ. Πρόκειται κατά βάθος για μια πολύ αστική ασθένεια. Ο ασθενής περνάει πολλές ώρες μπροστά από την τηλεόραση, αναζητώντας με το τηλεχειριστήριο εκείνα τα κανάλια που μεταδίδουν τις πιο τρομακτικές ειδήσεις: πόλεμοι, επιδημίες και καταστροφές. Γοητευμένος με αυτά που βλέπει, δεν μπορεί να αποστρέψει το βλέμμα. Τα συμπτώματα από μόνα τους δεν είναι απειλητικά και σου επιτρέπουν να ζεις ήρεμα, αρκεί να τηρείς μια απόσταση. Αυτή η δυσάρεστη ασθένεια δεν είναι ιάσιμη, η επιστήμη σε αυτή την περίπτωση απλώς αρκείται στην πικρή διαπίστωση της ύπαρξης του συνδρόμου. Oταν ο ασθενής τρομάξει με τον εαυτό του και καταλήξει στο γραφείο του ψυχιάτρου, εκείνος θα τον συμβουλέψει να βελτιώσει τις συνθήκες υγιεινής της ζωής του – να κόψει τον καφέ και το αλκοόλ, να κοιμάται σε καλά αερισμένο δωμάτιο, να δουλεύει στον κήπο, να πλέκει ή να υφαίνει.
Τα δικά μου συμπτώματα έγκεινται στο ότι με τραβάει οτιδήποτε είναι χαλασμένο, ατελές, σπασμένο, ραγισμένο. Με ενδιαφέρουν σε οποιαδήποτε μορφή τα λάθη της δημιουργίας, τα αδιέξοδα. Αυτό που έπρεπε να αναπτυχθεί, αλλά για κάποιο λόγο παρέμεινε ατελές, ή και το αντίθετο – το υπερβολικά ανεπτυγμένο. Καθετί που ξεφεύγει από τη νόρμα, καθετί που είναι πολύ μικρό ή πολύ μεγάλο, φουσκωμένο ή ατελές, τερατώδες και αποκρουστικό. Οι μορφές που δεν υπακούνε στη συμμετρία, που πολλαπλασιάζονται, αναπτύσσονται προς τα πλάγια, βλασταίνουν ή, αντιθέτως, συμπυκνώνουν τα πολλά σε ένα. Δεν με ενδιαφέρουν επαναλαμβανόμενα γεγονότα, αυτά στα οποία εγκύπτει η στατιστική και τα οποία γιορτάζουν όλοι με χαρούμενο χαμόγελο. Η δική μου αδυναμία είναι τερατολογική, τερατολάγνα. Eχω την ακατάπαυστη και κουραστική πεποίθηση πως ακριβώς εδώ εκδηλώνεται η πραγματική ύπαρξη, αποκαλύπτοντας τη φύση της. Μια ξαφνική, τυχαία αποκάλυψη. Eνα ντροπιασμένο «όπα», μια γωνία μεσοφόρι κάτω από την καλοσιδερωμένη φούστα. Μέσα από το βελούδινο κάλυμμα θα βγει ξαφνικά ο απαίσιος μεταλλικός σκελετός, μια έκρηξη των ελατηρίων μέσα από τη μαλακή πολυθρόνα, που ξεσκεπάζει κάθε αυταπάτη περί απαλότητας.
Το θαυματοφυλάκιον
Ποτέ δεν ήμουν φανατική των μουσείων τέχνης και, αν εξαρτιόταν από μένα, θα τα αντικαθιστούσα ευχαρίστως με θαυματοφυλάκια όπου θα συλλέγονταν και θα παρουσιάζονταν σπάνια και ανεπανάληπτα, εκπληκτικά και τερατώδη πράγματα. Oλα όσα υπάρχουν στη σκιά της επικαιρότητας και όταν τα κοιτάς χάνονται από το οπτικό σου πεδίο. Ναι, σίγουρα υποφέρω από αυτό το ατυχές σύνδρομο. Δεν με τραβούν οι εκθέσεις στα κέντρα των πόλεων, παρά με τραβούν εκείνες οι μικρές συλλογές, κάποιων νοσοκομείων, που συχνά τις κρύβουν στα υπόγεια, λες και δεν τους αξίζει εκθεσιακός χώρος, εκείνες οι ενδείξεις του κακού γούστου των προηγούμενων συλλεκτών.
Η Ολγκα Τοκάρτσουκ είναι η πρώτη Πολωνή συγγραφέας που τιμάται με το Βραβείο Νομπέλ Λογοτεχνίας. SHUTTERSTOCK
Μια σαλαμάνδρα με δυο ουρές σε ένα οβάλ βαζάκι με τη μύτη γυρισμένη προς τα πάνω να περιμένει τη Δευτέρα Παρουσία, όταν θα αναστηθούν όλα τα παρασκευάσματα. Το νεφρό ενός δελφινιού σε φορμόλη. Το κρανίο ενός προβάτου, καθαρή ανωμαλία, με δυο ζευγάρια μάτια, αυτιά και μουσούδες, όμορφο σαν την απεικόνιση μιας αρχαίας θεότητας με πολυσήμαντη φύση. Eνα ανθρώπινο έμβρυο στολισμένο με κοράλλια και με μια επιμελώς καλλιγραφημένη ετικέτα: «Fetus Aethiopis 5 mensium».
Επί χρόνια μάζευαν εδώ τις παλαβομάρες της φύσης, δικέφαλες και ακέφαλες, αγέννητες, να πλέουν νυσταγμένες στη φορμόλη. Ή η περίπτωση του Cephalothoracopagus Monosymmetros που εκτίθεται μέχρι σήμερα σε κάποιο μουσείο της Πενσιλβάνια – εκεί όπου η παθολογική μορφολογία ενός εμβρύου με ένα κεφάλι και δυο κορμιά θέτει υπό αμφισβήτηση τις βάσεις της λογικής ως η εξίσωση 1=2. Και εντέλει ένα συγκινητικό σπιτικό παρασκεύασμα, της κουζίνας: μήλα του 1848 να κοιμούνται σε οινόπνευμα, όλα παράξενα, σε ακανόνιστα σχήματα.
Απ’ ό,τι φαίνεται, κάποιος κατάλαβε πως αυτές οι παραξενιές της φύσης άξιζαν την αιωνιότητα και πως διατηρείται μόνο αυτό που είναι διαφορετικό. Ακριβώς γι’ αυτό κινούμαι υπομονετικά στα ταξίδια μου, εντοπίζοντας τα λάθη και τις γκάφες της δημιουργίας. Eμαθα να γράφω σε τρένα, ξενοδοχεία και αίθουσες αναμονής.
Στα πτυσσόμενα τραπεζάκια των αεροπλάνων. Σημειώνω την ώρα του φαγητού κάτω από το τραπέζι ή στην τουαλέτα. Γράφω στους διαδρόμους των μουσείων, στα καφέ, σε παρκαρισμένα στην άκρη του δρόμου αυτοκίνητα. Γράφω σε κομματάκια χαρτιού, σε σημειωματάρια, σε καρτ ποστάλ, στο χέρι μου, σε χαρτοπετσέτες, στα περιθώρια των βιβλίων.
Συνήθως είναι μικρές προτάσεις, εικονίτσες, ενώ πότε πότε αντιγράφω αποσπάσματα από τις εφημερίδες. Συμβαίνει κάποια μορφή στον δρόμο να με βγάλει από την πορεία μου, να την ακολουθήσω για λίγη ώρα, να αρχίσω να διηγούμαι. Διαπρέπω σε αυτή τη μέθοδο, είναι πολύ καλή. Με την πάροδο των ετών ο χρόνος έχει γίνει σύμμαχός μου, όπως άλλωστε και για κάθε γυναίκα: έγινα αόρατη, διαφανής. Μπορώ και κινούμαι σαν πνεύμα, να κοιτάζω πάνω από τους ώμους των ανθρώπων, να κρυφακούω τους καβγάδες τους, να βλέπω πώς κοιμούνται με το κεφάλι ακουμπισμένο στο σακίδιό τους, πώς μιλάνε με τον εαυτό τους, πώς κουνάνε τα χείλη τους και λένε λέξεις που τις λέω δυνατά, χωρίς να αντιλαμβάνονται την παρουσία μου».