Υπάρχουν, άραγε, κοινά σημεία μεταξύ της πανδημίας του κορωνοϊού και της κλιματικής αλλαγής; Ενα 1ο σημείο είναι η ενέργεια. Η πανδημία προκάλεσε μια βίαιη ανατροπή στην παγκόσμια αγορά ενέργειας (το πετρέλαιο έφθασε σε ιδιαίτερα χαμηλές τιμές), ενώ η κλιματική αλλαγή απαιτεί έναν παγκόσμιο ενεργειακό μετασχηματισμό για να αντιμετωπισθεί.
Ενα 2ο σημείο είναι ότι οι πόροι που απαιτούνται για να ανακάμψουν οι πληγείσες οικονομίες σχετίζονται με αυτούς που χρειάζονται για να διαμορφωθούν, σταδιακά έως το 2050, κλιματικά ουδέτερες οικονομίες (δηλαδή, μείωση των εκπομπών άνθρακα σε συνδυασμό με τη δέσμευση ή απομάκρυνση όσου άνθρακα δεν κατέστη εφικτό να μειωθεί).
Ενα 3ο σημείο είναι ότι είναι αναγκαία, όσο και αν ακούγεται κλισέ, μια παγκόσμια συστράτευση για την αντιμετώπιση τόσο της πανδημίας όσο και της κλιματικής αλλαγής. Και εδώ αρχίζουν τα μαύρα σύννεφα.
Ο οικονομικός εθνικισμός και ο πόλεμος των δασμών που εξελίσσεται μεταξύ ΗΠΑ και Κίνας οδηγούν στην «αποπαγκοσμιοποίηση». ΗΠΑ και Κίνα, οι δύο μεγαλύτεροι παραγωγοί εκπομπών άνθρακα, βρίσκονται ένα βήμα από την ακύρωση της συμφωνίας Phase One, που προβλέπει την αγορά αμερικανικών προϊόντων και υπηρεσιών από την Κίνα για τα επόμενα δύο έτη και τη μείωση ή και τον μηδενισμό δασμών σε κινεζικά προϊόντα. Αν αυτό συμβεί, οι συνέπειες για τις οικονομίες τους θα είναι επώδυνες, ιδιαίτερα κατά την τρέχουσα περίοδο, που επιχειρείται η ανάκαμψή τους από την πανδημία.
Επώδυνες θα είναι, επίσης, οι συνέπειες για τα προγράμματα που έχουν αναπτύξει για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής. Ηδη, λόγω της κρίσης του κορωνοϊού, η Κίνα εξετάζει την αυξημένη χρήση (του φθηνότερου, πλην όμως περισσότερο ρυπογόνου) κάρβουνου για να βελτιώσει τον ρυθμό ανάπτυξής της, που βυθίστηκε λόγω της πανδημίας στο +1% αντί της πρόβλεψης του +6% για το 2020. Ταυτόχρονα, η μείωση της παραγωγής της είχε ως αποτέλεσμα την αναβολή κατασκευής μεγάλων ηλιακών πάρκων.
Οσον αφορά τις Ηνωμένες Πολιτείες, έχουν επιτραπεί παρεκκλίσεις από την περιβαλλοντική νομοθεσία για εταιρείες που επλήγησαν λόγω της κρίσης του κορωνοϊού, το πετρέλαιο αποκτά προβάδισμα ως πηγή παραγωγής ενέργειας («The oil is back», tweet του προέδρου Τραμπ, 18/5/2020), ενώ αν τηρηθούν οι δεσμεύσεις της Σαουδικής Αραβίας, του Κουβέιτ και των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων για τη μείωση της παραγωγής πετρελαίου τον Ιούνιο, η ενίσχυση της τιμής του θα επαναφέρει τις αμερικανικές πετρελαιοβιομηχανίες στο κέντρο της οικονομικής δραστηριότητας.
Στην Αυστραλία, τα μέλη της επιτροπής για το σχέδιο ανάκαμψης στη μετά κορωνοϊό εποχή είναι υψηλόβαθμα στελέχη εταιρειών που εκμεταλλεύονται ορυκτά καύσιμα (πετρέλαιο και φυσικό αέριο). Στο πρόγραμμα ανάκαμψης που καταρτίστηκε, τα ορυκτά καύσιμα έχουν τον κεντρικό ρόλο, ενώ οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας μάλλον αγνοούνται. Στην Τουρκία, χώρα που ανήκει μεν στους πέντε μεγαλύτερους παραγωγούς εκπομπών άνθρακα αλλά δεν έχει επικυρώσει τη Συμφωνία των Παρισίων, το νέο ενεργειακό πρόγραμμα 2019-2023 προβλέπει αύξηση κατά 40% της παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας με τη χρήση κάρβουνου. Στη Βραζιλία, η κυβέρνηση ανακοίνωσε την άρση των περιοριστικών μέτρων για την προστασία του δάσους του Αμαζονίου.
Στη Μέση Ανατολή, η κρίση του κορωνοϊού «πάγωσε» την ενεργειακή συμφωνία μεταξύ του Ισραήλ και ορισμένων αραβικών χωρών για την εκμετάλλευση φυσικού αερίου. «Πάγωσε», επίσης, επενδυτικά σχέδια για την κατασκευή τερματικών σταθμών στη Μοζαμβίκη, στη Μαυριτανία και στη Σενεγάλη για εξαγωγές φυσικού αερίου. Ουσιαστικά, η πανδημία φρέναρε την 20ετή επέκταση της αγοράς του φυσικού αερίου για την αντικατάσταση του κάρβουνου και του πετρελαίου.
Στην Ευρωπαϊκή Ενωση, το γερμανικό συνταγματικό δικαστήριο έκρινε ότι το πρόγραμμα ποσοτικής χαλάρωσης (του 2015) της ΕΚΤ υπερβαίνει τις αρμοδιότητες της Ε.Ε. Η ανησυχία που προκύπτει για ενδεχόμενη αμφισβήτηση του νέου προγράμματος για την αντιμετώπιση της οικονομικής ύφεσης λόγω της πανδημίας δεν μπορεί να υποτιμηθεί. Και αυτό γιατί το νέο αυτό πρόγραμμα είναι η αναγκαία και, μάλλον, ικανή συνθήκη για την αποκατάσταση της ευρωπαϊκής οικονομίας και κατά συνέπεια και για την εφαρμογή της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας για τη μετάβαση σε κλιματικά ουδέτερες οικονομίες.
Στον αντίποδα, υπάρχουν και καλές ειδήσεις. Η ανακοίνωση ότι η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία είναι ο μοχλός για την ανάκαμψη της ευρωπαϊκής οικονομίας στη μετά κορωνοϊό εποχή αποτελεί ένα ισχυρό μήνυμα προσήλωσης σε μια δύσκολη και μακροχρόνια προσπάθεια. Η ειδικότερη δράση για «100 Κλιματικά Ουδέτερες Πόλεις μέχρι το 2030» δημιουργεί μια σημαντική τεχνολογική και επιστημονική κινητικότητα και φέρνει 100 δισ. ευρώ στην ευρωπαϊκή αγορά.
Η πρόσφατη ανακοίνωση Μακρόν – Μέρκελ για έναν περισσότερο αισιόδοξο στόχο μείωσης των εκπομπών άνθρακα το 2030 στην Ε.Ε. λειτουργεί ως καταλύτης για τον ταχύτερο απεγκλωβισμό της ευρωπαϊκής οικονομίας από τα ορυκτά καύσιμα, προς όφελος των ανανεώσιμων πηγών.
Μια σειρά από ευρωπαϊκές πολυεθνικές εταιρείες και τράπεζες κάλεσαν την Ε.Ε. να συνεχίσει τη στρατηγική της για κλιματικά ουδέτερες οικονομίες και ανακοίνωσαν ότι θα υποστηρίξουν επενδύσεις που δεν χρησιμοποιούν ορυκτά καύσιμα.
Στην «κατάρρευση» της αγοράς ενέργειας κατά τη διάρκεια της κρίσης του κορωνοϊού, η μόνη πηγή ενέργειας που όχι μόνο άντεξε, αλλά και ανέβασε τα ποσοστά της, ήταν οι ανανεώσιμες πηγές.
Το εξωτερικό χρέος 75 αναπτυσσόμενων χωρών, που συμβάλλουν στην κλιματική αλλαγή παράγοντας το 30% των παγκόσμιων εκπομπών αερίων θερμοκηπίου, εξετάζεται να αναληφθεί από το «G20», γεγονός που αυξάνει τις δυνατότητές τους να ανταποκριθούν στις υποχρεώσεις τους για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, κυρίως μέσω της προστασίας των δασών τους και του περιορισμού της χρήσης ορυκτών καυσίμων.
Ορισμένοι θεωρούν ότι ο κορωνοϊός εξαφάνισε την αέρια ρύπανση και έλυσε το πρόβλημα της κλιματικής αλλαγής. Στην πραγματικότητα, οι χώρες που ήδη ήραν τα περιοριστικά μέτρα διαπιστώνουν ότι οι συγκεντρώσεις των αερίων ρύπων επανέρχονται σταδιακά στα προ πανδημίας επίπεδα, ενώ το «όφελος» από τη μείωση των εκπομπών άνθρακα το 2020 καθυστέρησε κατά δύο, όλους και όλους, μήνες το χρονικό σημείο κατά το οποίο θα καταγραφεί αύξηση της θερμοκρασίας του πλανήτη κατά 2 βαθμούς Κελσίου σε σχέση με την προβιομηχανική περίοδο. It was too good to be true.
Με άλλα λόγια, η λύση για την προστασία από την κλιματική αλλαγή δεν είναι το lockdown, αλλά ένας γενναίος οικονομικός και ενεργειακός μετασχηματισμός. Υπό αυτό το πρίσμα, η ανακοίνωση του πράσινου ενισχυτικού σχεδίου από την Ε.Ε. στο τέλος του μηνός αλλά και οι αποφάσεις του Εθνικού Λαϊκού Συνεδρίου της Κίνας αναμένονται με ιδιαίτερο ενδιαφέρον.
* Ο κ. Κων/νος Καρτάλης είναι καθηγητής στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.