«Το μυστικιστικό δεν είναι το πώς είναι ο κόσμος, αλλά το ότι είναι»
ΛΟΥΝΤΒΙΧ ΒΙΤΓΚΕΝΣΤΑΪΝ
Ο ζωντανός άνθρωπος δεν επαναπαύεται. Να ζεις σημαίνει να τίθεσαι διαρκώς ενώπιον νέων προκλήσεων. Πάντα ρει – ενίοτε απρόβλεπτα. Ο άνθρωπος που δεν κυριαρχείται από την «απονεκρωμένη συνήθεια», όπως έλεγε ο Αμερικανός φιλόσοφος Τζον Ντιούι, όχι μόνο προσαρμόζεται στη μεταβολή αλλά τη θεωρεί ευπρόσδεκτη δοκιμασία: ευκαιρία να αναπτυχθεί, να γίνει πιο σύνθετος.
Η εμπειρία της πανδημίας συνιστά μια τέτοια πρόκληση-δοκιμασία. Αν είσαι δάσκαλος λ.χ., θεωρούσες αυτονόητο ότι το μάθημα προϋποθέτει φυσική παρουσία – δική σου και των μαθητών. Η πανδημία έφερε τα πάνω-κάτω. Πώς θα ανταποκριθείς στον σκοπό –το «τέλος»– της επαγγελματικής σου δραστηριότητας, στις νέες συνθήκες; Τι θα αλλάξεις για να διατηρήσεις σταθερό τι;
Για τον χριστιανό, αντιστοίχως, η πανδημία συνιστά δοκιμασία. Οχι μόνο γιατί κάθε είδους ανθρώπινη τραγωδία αναδεικνύει υπαρξιακά ερωτήματα, αλλά και γιατί, στο μέτρο που ο πιστός προβληματίζεται για τον τρόπο της συμμετοχής του σε θρησκευτικές τελετές, καλείται να αναρωτηθεί για το νόημά τους. Οταν εκκλησιάζομαι, τι κάνω; Οταν λαμβάνω τη Θεία Κοινωνία, σε τι ακριβώς μετέχω;
Ως συνήθως, το νόημα και ο τρόπος –ο σκοπός και το μέσον– τείνουν να συγχωνεύονται στη ρουτινώδη συμπεριφορά. Ξεχνάμε την ιστορικότητα ακόμη και των ιερότερων τελετουργιών. Δεν κοινωνούσαν με πανομοιότυπο τρόπο οι χριστιανοί στο διάβα των αιώνων. Δεν κατανοούσαν τα ιερά κείμενα με έναν και μόνο τρόπο. Η χριστιανική εμπειρία είναι συνυφασμένη με την ερμηνεία.
Πίστη και πιστοί
Οι δοκιμασίες εκλεπτύνουν τον ζωντανό χριστιανό. Το απέδωσε εξαιρετικά ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος δικαιολογώντας το προσωρινό κλείσιμο των εκκλησιών: «Δεν κινδυνεύει η πίστη αλλά οι πιστοί». Δείτε τη λεπτή διάκριση (πίστη έναντι πιστών), η οποία, υπό κανονικές συνθήκες, περνά απαρατήρητη. Η Καινή Διαθήκη βρίθει τέτοιων διακρίσεων. Ο Ιησούς συχνά ανα-πλαισιώνει τα ερωτήματα που του θέτουν για να αναδείξει κάτι άλλο από αυτό που αναμένεται.
Το θέμα της μετάδοσης του κορωνοϊού μέσω της Θείας Κοινωνίας ανέδειξε, για ακόμη μία φορά, τις πάγιες διαφορές αναφορικά με την πρόσληψη της χριστιανικής πίστης. Σχηματικά, από τη μια η παραδοσιοκρατική προσήλωση στον τύπο, από την άλλη η στοχαστική αναζήτηση της ουσίας.
Γνωρίζουμε ότι ο κορωνοϊός μεταδίδεται με το σάλιο. Με αυτό το δεδομένο, πρέπει να κοινωνούμε με τον παραδοσιακό τρόπο; Ναι, απαντά η καθηγήτρια Λοιμωξιολογίας Ελ. Γιαμαρέλλου. «Οταν πρόκειται για Μυστήριο, δεν ισχύει η έννοια της επιστήμης», λέει. «Οποιος πάει να κοινωνήσει […] συμμετέχει στο Μυστήριο. Επομένως δεν υπάρχει κίνδυνος για κορωνοϊό όπως και για κανένα άλλο μικρόβιο. […] Ξέρετε ότι τότε που είχαμε τους λεπρούς στην Ελλάδα, οι ιερείς κοινωνούσαν τους λεπρούς, μετά κοινωνούσαν άνθρωποι άλλοι, και κανείς ποτέ δεν κόλλησε;». Με θεολογική (αν και πάσχουσα λογικώς) γλώσσα, παρόμοια ήταν η θέση της Ιεράς Συνόδου («Κ», 9/3/2020).
Αναρωτιέμαι: δέχεται μια λοιμωξιολόγος ότι υπάρχουν φυσικές δραστηριότητες που εξαιρούνται από τους γνωστούς μηχανισμούς μετάδοσης ιογενών νοσημάτων; Αν ναι, πώς, πότε και γιατί συμβαίνει αυτό; Αντιλαμβάνεται ότι ο ισχυρισμός «δεν υπάρχει κίνδυνος να μολυνθεί κάποιος από κορωνοϊό μέσω της Θείας Κοινωνίας» συνιστά μια εμπειρικώς διαψεύσιμη πρόταση, η οποία εισέρχεται στην επικράτεια της επιστήμης; Διαθέτουμε επιστημονικές μελέτες που αποδεικνύουν ότι, όσοι ήρθαν σε επαφή με σάλιο λεπρών στη διάρκεια της Θείας Κοινωνίας, δεν μολύνθηκαν; Αν ναι, ποιες είναι αυτές;
Αν όχι, συνιστούν επαρκή εμπειρικά τεκμήρια για έναν επιστήμονα οι διαδιδόμενες λαϊκές δοξασίες;
Οι παραδοσιοκράτες
Ωστόσο, τα πιο ενδιαφέροντα ερωτήματα είναι αυτά που αποφεύγουν οι παραδοσιοκράτες. Τα έθεσε έμμεσα, μεταξύ άλλων, ο Λούντβιχ Βίτγκενσταϊν στο πρώιμο φιλοσοφικό έργο του. Ποιες περιοχές της ανθρώπινης εμπειρίας είναι δεκτικές επιστημονικής περιγραφής και ποιες όχι; Πώς έρχομαι σε επαφή με την άφατη διάσταση της ύπαρξης, αυτή που προσδίδει νόημα στα γεγονότα; Ποιος είναι ο ρόλος της ηθικής σε έναν κόσμο επιστημονικών δεδομένων; Η επιστήμη μπορεί να μου αποκαλύψει πολλά για τη βιολογική μου υπόσταση (πώς λ.χ. μπορεί να μολυνθώ από έναν ιό), αλλά τι μπορεί να μου πει για την εντελώς προσωπική πρόσληψη του κόσμου εκ μέρους μου (π.χ. τι νόημα έχει η ζωή μου ή την αγωνία μου για τον θάνατο);
Δεν διακρίνω τη φρεσκάδα νέων διακρίσεων στους παραδοσιοκράτες καθώς αναμετριούνται με νέες προκλήσεις. Τους αρκεί ο μηρυκασμός παραδεδομένων αντιλήψεων.
Δεν βλέπω πώς μειώνεται το Μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας αν δεχθώ ότι τα σκεύη της Μετάληψης μεταφέρουν τον κορωνοϊό. Αυτό που συμβαίνει στη Μετάληψη δεν συνιστά αναστολή των νόμων της φύσης (ούτε, φυσικά, ανθρωποφαγία), αλλά πνευματική ανακαίνιση. Μεταλαμβάνοντας τη Θεία Κοινωνία, γράφει ο βαθυστόχαστος πρώην Αρχιεπίσκοπος του Καντέρμπουρι Ρόουαν Ουίλιαμς, αλλάζει ο τρόπος που βλέπουμε τον εαυτό μας, τους άλλους και τον κόσμο. «Δεν είναι τόσο ότι ζητούμε από το Αγιο Πνεύμα να επιφέρει θαυματουργή αλλαγή στον άρτο και στον οίνο. Του ζητάμε να επιφέρει μια θαυματουργό αλλαγή μέσα μας – […] μια πνευματική μεταμόρφωση».
Κάτι τέτοιο εννοεί, υποθέτω, ο π. Χαράλαμπος Κοπανάκης, ο οποίος σε ανάρτησή του στο Facebook (19/5/20) έγραψε: «Το ουσιώδες είναι ο πιστός να λαμβάνει τη Θεία Κοινωνία, το επουσιώδες είναι ο τρόπος που θα την λάβει. […] Η πίστη δεν λειτουργεί με όρους μαγείας». Ακριβώς.
Στοχαστικοί ιερωμένοι, όπως ο π. Χαράλαμπος, ο π. Βασίλειος Θερμός και άλλοι, πάνε παραπέρα, θέτοντας ένα εξαιρετικά σημαντικό ερώτημα: τι γλώσσα μιλάει η Εκκλησία απευθυνόμενη στον σύγχρονο άνθρωπο – σε αυτόν, δηλαδή, για τον οποίο η επιστήμη συνιστά το κατ’ εξοχήν εργαλείο κατανόησης του κόσμου; Πώς συνυφαίνουμε την πίστη μας με τον ορθό λόγο; Πώς αποφεύγεται η μετατροπή της πίστης σε δεισιδαιμονία ή θρησκοληψία και της επιστήμης σε άξεστο επιστημονισμό; Αυτά είναι τα μείζονα ερωτήματα που πρέπει να μας απασχολούν. Η πανδημία τα επαναφέρει.
* Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.