Ο αποκρουστικός φόνος του Τζορτζ Φλόιντ από τέσσερις αστυνομικούς στη Μινεσότα αποδίδεται σχεδόν αυτόματα στον ρατσισμό, κάτι που δεν είναι λάθος, αλλά ούτε και εντελώς σωστό. Στην απλή του εκδοχή, ο ρατσισμός είναι ένα αξιακό σύστημα που κατατάσσει τους ανθρώπους σε υψηλότερες ή χαμηλότερες βαθμίδες ανάλογα με το χρώμα του δέρματός τους, οδηγώντας σε αντίστοιχες συμπεριφορές. Η λύση επομένως έγκειται στην εγκατάλειψη ρατσιστικών αξιών και συμπεριφορών. Δυστυχώς, όμως, τα πράγματα είναι κάπως πιο σύνθετα.
Η περιθωριοποίηση και υποβάθμιση των Αφροαμερικανών είναι ένα σύνθετο πρόβλημα που ξεκινά από το άγος της δουλείας. Ο ρατσισμός υπήρξε επίσημη ουσιαστικά ιδεολογία του κράτους έως τον αμερικανικό εμφύλιο και ανεπίσημη για αρκετό διάστημα έπειτα από αυτόν, ιδίως στον αμερικανικό Νότο. Παραμένει έκτοτε περισσότερο ή λιγότερο κρυμμένος σε εκατοντάδες κανόνες και πρακτικές. Πρόκειται για τον λεγόμενο «θεσμικό ρατσισμό», μια άστοχη κατά τη γνώμη μου περιγραφή ενός πραγματικού φαινομένου. Ομως, από τη δεκαετία του 1960 και μετά, το αμερικανικό κράτος έχει λάβει πληθώρα νομικών και οικονομικών μέτρων που στοχεύουν στη βελτίωση της θέσης των Αφροαμερικανών, ενώ και οι αξίες των ανθρώπων έχουν αλλάξει. Η εκλογή του Μπαράκ Ομπάμα δεν ήταν τυχαίο γεγονός. Πώς λοιπόν εξηγείται το φαινόμενο της βίαιης συμπεριφοράς αστυνομικών οργάνων εις βάρος Αφροαμερικανών;
Ο ρατσισμός ορισμένων αστυνομικών είναι προφανώς ένα αίτιο, αλλά σίγουρα όχι το μόνο. Αν και έχει μειωθεί εντυπωσιακά σε σχέση με το παρελθόν, η Αμερική ξεχωρίζει από τις υπόλοιπες ανεπτυγμένες χώρες για την έκταση της εγκληματικότητας: τo 2019 π.χ. σημειώθηκαν 15.498 φόνοι. Στην ρίζα αυτού του προβλήματος θα βρούμε την έλξη των Αμερικανών για τα όπλα. Μολονότι είναι πιο βίαιη απέναντι στους Αφροαμερικανούς, η αστυνομία δεν παύει να είναι εξαιρετικά βίαιη εν γένει – και ο λόγος είναι πως σε κάθε επαφή αστυνομικών και πολιτών ελλοχεύει ο κίνδυνος μιας ένοπλης συμπλοκής. Το 2019 η αστυνομία σκότωσε 1.033 πολίτες (πολλούς από αυτούς οπλισμένους), ενώ 147 αστυνομικοί έχασαν τη ζωή τους σε ώρα υπηρεσίας. Η συνεχιζόμενη δημοφιλία της οπλοκατοχής και ο αριθμός των όπλων που κυκλοφορούν ωθούν τους αστυνομικούς στην επιθετικότητα και την κοινωνία στην αποδοχή της. Επιπλέον, η σύνδεση των Αφροαμερικανών με την παραβατικότητα τροφοδοτεί την τάση αυτή. Από τη μία έχει τις ρίζες της στον ρατσισμό, κυρίως διαμέσου του φυλετικού διαχωρισμού και της φτώχειας, ενώ από την άλλη αποθεώνεται από καλλιτέχνες της χιπ-χοπ σκηνής και κοινωνικοποιεί μια μερίδα νέων. Η σκληρή εμπειρία της φυλακής ολοκληρώνει έναν φαύλο κύκλο που δύσκολα αναστρέφεται.
Τέλος, ο φυλετικός διαχωρισμός συντηρείται και ενισχύεται από εκατοντάδες καθημερινές μικροσυμπεριφορές που δεν είναι πάντοτε ρατσιστικές με την έννοια του αξιακού συστήματος που περιέγραψα πιο πάνω. Ενα παράδειγμα είναι οι επιλογές των (λευκών κυρίως) γονιών για την εκπαίδευση των παιδιών τους. Ακόμη και οι πιο συνειδητά αντιρατσιστές θα αποφύγουν να στείλουν τα παιδιά τους σε σχολεία όπου πλειοψηφούν οι μαύροι γιατί το εκπαιδευτικό επίπεδο εκεί είναι χαμηλό. Πρόσφατα, ξέσπασε μια διαμάχη στο δευτεροβάθμιο εκπαιδευτικό σύστημα της Νέας Υόρκης όπου έχει προταθεί η κατάργηση των εισαγωγικών εξετάσεων στα πρότυπα δημόσια σχολεία για να αυξηθεί ο αριθμός των Αφροαμερικανών μαθητών που φοιτούν σ’ αυτά. Κάθετα εναντίον του μέτρου αυτού έχουν ταχθεί οι φτωχοί Ασιάτες που βλέπουν τα πρότυπα δημόσια σχολεία ως τον βασικό μοχλό κοινωνικής ανόδου για τα παιδιά τους. Δύσκολα μπορούν να χαρακτηριστούν οι επιλογές τους ρατσιστικές, όμως ταυτόχρονα δεν παύουν να διαιωνίζουν τον φυλετικό διαχωρισμό.
Αν υπάρχει ένα συμπέρασμα, αυτό είναι πως το πρόβλημα του ρατσισμού στην Αμερική είναι εξαιρετικά σύνθετο. Η λύση του θα απαιτήσει δεκαετίες και οι απλουστευτικές και μονοδιάστατες ερμηνείες, ιδίως όταν συνοδεύονται από υστερία και απροκάλυπτη πολιτική εργαλειοποίηση, τη δυσχεραίνουν περισσότερο από ό,τι τη διευκολύνουν.
* Ο κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης, κάτοχος της έδρας Gladstone στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.