Πολύ πρόσφατα, αστρονόμοι παρατήρησαν το διπλό αστρικό σύστημα HR6819, στον αστερισμό του Τηλεσκόπιου: δύο άστρα που βρίσκονται το ένα σε τροχιά γύρω από το άλλο. Στην πορεία όμως, ανακάλυψαν πως υπάρχει και ένα τρίτο αντικείμενο, η βαρυτική ισχύς του οποίου τα επηρεάζει: μια μαύρη τρύπα με μέγεθος περίπου τέσσερις φορές τη μάζα του Ηλιου. Απέχει χίλια έτη φωτός από τη Γη, απόσταση που την καθιστά την πιο κοντινή στον πλανήτη μας μαύρη τρύπα. Η διερώτηση ήρθε αυθόρμητα: κρύβονται και άλλες μαύρες τρύπες τόσο «κοντά» στη Γη; Πόσο κοντά άραγε; Και αν ναι, πού βρίσκονται; Σχεδόν ταυτόχρονα, εντοπίστηκε στον αστερισμό της Παρθένου, περίπου 2,2 δισεκατομμύρια έτη φωτός μακριά, στο γαλαξιακό σύμπλεγμα Abel 1689, το κουφάρι ενός μικρού γαλαξία που κανονικά δεν θα έπρεπε να υπάρχει. Γιατί; Διότι, όπως υπολογίστηκε, ο γαλαξίας αυτός σχηματίστηκε 700 εκατομμύρια χρόνια μετά τη Μεγάλη Εκρηξη. Εάν αναλογιστούμε ότι το περίφημο «Μπιγκ Μπανγκ» συνέβη κάπου 13,7 δισεκατομμύρια χρόνια πριν, εύκολα αντιλαμβάνεται κάποιος ότι ο «γεμάτος σκόνη» αυτός γαλαξίας είναι από τα πρώτα αντικείμενα που σχηματίστηκαν στο νεογέννητο σύμπαν και δεν θα έπρεπε πια να υπάρχει. Τι συμβαίνει; Ακόμα το ερευνούν οι αστρονόμοι. Υπάρχουν πολλά αναπάντητα ερωτήματα εκεί έξω για τους επιστήμονες. Και αυτό είναι συναρπαστικό: το μυστήριο παραμένει, επιβεβαιώνοντας την πασίγνωστη ρήση του Ηράκλειτου ότι «Η φύση αγαπά να κρύβεται».
Επειδή η επιστήμη προσφέρεται σε λίγους μυημένους, όλοι εμείς οι αμύητοι βρίσκουμε τις απαραίτητες γέφυρες στα βιβλία της λεγόμενης «εκλαϊκευμένης επιστήμης». Το έχουμε πει ξανά πολλές φορές: τέτοιες αφηγήσεις από επιστήμονες ή/και δημοσιογράφους και συγγραφείς που ειδικεύονται στις θετικές επιστήμες, πολύ συχνά συναγωνίζονται τα πιο ευφάνταστα μυθιστορήματα.
Μία σειρά από τίτλους εκλαϊκευμένης επιστήμης που κυκλοφόρησαν τους τελευταίους μήνες και αδικήθηκαν από την καραντίνα, θέλουμε να προτείνουμε σε φιλοπερίεργους αναγνώστες.
MARTIN REES
Περί του μέλλοντός μας.
Προοπτικές για την ανθρωπότητα.
μτφρ.-επιμ.: Κων. Σίμος-Αλέξανδρος Μάμαλης
εκδ. Κάτοπτρο, 2019, σελ. 216
Την ώρα που γράφονται αυτές οι αράδες, η πρώτη επανδρωμένη διαστημοσυσκευή, το «SpaceX Dragon», ιδιωτικής εταιρείας (του Ελον Μασκ) «έδεσε» με επιτυχία στον Διεθνή Διαστημικό Σταθμό. Είναι μια ιστορική στιγμή στην εξερεύνηση του Διαστήματος, καθώς ο φιλόδοξος, αμφιλεγόμενος οραματιστής Μασκ ονειρεύεται αποικίες στον Αρη. Ποιο λοιπόν το μέλλον του ανθρώπου πάνω στη Γη και πού στέκει ο άνθρωπος από κοσμική σκοπιά; Αυτές είναι δύο από τις πολλές θεματικές που θίγει στο βιβλίο αυτό ο Βασιλικός Αστρονόμος Μάρτιν Ρις, ένας από τους κορυφαίους σύγχρονους επιστήμονες – και εξαιρετικός εκλαϊκευτής. Πριν χρόνια είχε κυκλοφορήσει, επίσης απ’ το Κάτοπτρο, ένα βιβλίο σταθμός στο είδος, το «Μόνο έξι αριθμοί – Οι αινιγματικές δυνάμεις που διαμορφώνουν το Σύμπαν». «Ο Μάρτιν εκρήγνυται πάντοτε με νέες ιδέες», γράφει στο βιβλίο του «A Sense of the Mysterious» (εκδ. Vintage Books) ο Αμερικανός Αλαν Λάιτμαν, και το «Περί του μέλλοντός μας» επιβεβαιώνει αυτό τον ισχυρισμό: ο Ρις κινείται σε ένα ευρύ φάσμα, μεταξύ αστρονομίας και κοσμολογίας, διαστημικής τεχνολογίας, ανώτερης νοημοσύνης και σοβαρού φιλοσοφικού προβληματισμού πάνω στο μέλλον του ανθρώπου όχι μόνον ως αέναου εξερευνητή αλλά και κατά πόσον μπορεί να κατανοήσει τη φύση που κρύβεται εκεί έξω.
J. K. HEILBRON
Μια σύντομη ιστορία της Φυσικής.
Από την πεμπτουσία στα κουάρκ
μτφρ.: Ανδρέας Μιχαηλίδης
εκδ. Αλεξάνδρεια, 2019, σελ. 248
Υπήρξαν δύο φάσεις κατά τις οποίες πολλοί πίστεψαν πως η φυσική έχει τελειώσει, ότι δεν είχε άλλο να ανακαλύψει πλέον. Η πρώτη ήταν στα τέλη του 19ου αιώνα, περίοδο μεγάλης επιστημονικής και τεχνολογικής προόδου. Κι όμως, από τη δεκαετία του 1910 και έπειτα, επήλθε επαναστατική ανατροπή δεδομένων και εμφάνιση νέων, ακόμα πιο εξωτικών, ερωτημάτων. Κάπως ανάλογα, στη μακρά πορεία του CERN, τέθηκε το ερώτημα αν η φυσική είχε «εξαντληθεί» τουλάχιστον ως προς την ανακάλυψη νέων σωματιδίων και άρα στην εξερεύνηση των θεμελιωδών δομών της πραγματικότητας. Και εδώ όμως δεν ισχύει κάτι τέτοιο, αντίθετα, αναμένουμε ακόμα πολλές νέες εκπλήξεις. Λαμβάνοντας όλα αυτά υπόψη, το απλό αλλά και μεστό βιβλίο του Αμερικανού φυσικού και ιστορικού των επιστημών Τζ. Κ. Χάιλμπρον, αποτελεί μια ευθύβολη, αναλυτική μα και πυκνή, καταγραφή και ανάλυση των απαρχών της φυσικής, από την Ακαδημία του Πλάτωνα, τις επαναστάσεις της γεωμετρίας και τον Πτολεμαίο έως τον Νεύτωνα, τον Αϊνστάιν και, βέβαια την εκπληκτική συμβολή του CERN στην κατανόηση του σύμπαντος, της προέλευσης, των σχημάτων και της κατάληξής του. Το πιο ερεθιστικό απ’ όλα; Τα ερωτήματα που παραμένουν αναπάντητα. Περιττό να τονίσουμε ότι σχεδόν σε κάθε ενότητα, τα ζητήματα που αναλύει ο συγγραφέας διαπλέκονται με βαθύτερα φιλοσοφικά ερωτήματα.
ΛΙΖΑ ΡΑΝΤΑΛ
Η σκοτεινή ύλη και η εξαφάνιση των δεινοσαύρων
μτφρ.: Σοφία Παπαλεξίου
εκδ. Ροπή, 2019, σελ. 416
Καθηγήτρια φυσικής στο Χάρβαρντ και μία εκ των κορυφαίων θεωρητικών φυσικών στον κόσμο, η Λίζα Ράνταλ αποπειράται να ερμηνεύσει τον αφανισμό των δεινοσαύρων με έναν τρόπο πιο «λοξό» από αυτόν που έχουμε συνηθίσει. Κατά τη Ράνταλ, ο αστεροειδής που συγκρούστηκε με τη Γη πριν από 66 εκατομμύρια χρόνια προκαλώντας συντριπτική κλιματική αλλαγή ίσως να προήλθε από βαρυτικές ανωμαλίες που προκλήθηκαν από την ύπαρξη σκοτεινής ύλης στον γαλαξία μας: περισσότερο από το ένα τέταρτο του σύμπαντος αποτελείται από σκοτεινή ύλη. Παρότι δεν μπορούμε να τη δούμε, ή ακόμα και να την ανιχνεύσουμε με επιστημονικά πειράματα, ξέρουμε ότι πρέπει να βρίσκεται εκεί από τον τρόπο με τον οποίο κινούνται οι γαλαξίες. Το βιβλίο της Ράνταλ υπερβαίνει κατά πολύ τον «τεχνικό» χαρακτήρα της υπόθεσής της και στην ουσία προτείνει μια άλλη θέαση του κόσμου και της προέλευσής του, εξηγώντας με αφοπλιστικά κατανοητό τρόπο περίπου τα πάντα, από τους κομήτες και τα μετέωρα έως τη σκοτεινή ύλη και τον μυστηριώδη τρόπο με τον οποίο κινούνται τα ουράνια σώματα, ορατά και αόρατα. Συναρπαστικό ανάγνωσμα ανεξαρτήτως του αν ισχύει ή όχι η βασική της υπόθεση.
JIM HOLT
Οταν ο Αϊνστάιν περπατούσε με τον Γκέντελ
μτφρ.: Νίκος Αποστολόπουλος
επιμ.: Νέστορας Χούνος
εκδ. Τραυλός, 2019, σελ. 540
Ο Αμερικανός δημοσιογράφος και συγγραφέας Τζιμ Χολτ είναι ιδιαίτερη περίπτωση. Τακτικός συνεργάτης μεγάλων αμερικανικών εντύπων, όπως του The New Yorker, ερευνητής της ιστορίας του χιούμορ, μαθηματικός ο ίδιος στις σπουδές του, έχει ασχοληθεί συστηματικά με το επιστημονικό ρεπορτάζ έχοντας στο ενεργητικό του δύο πολύ επιτυχημένους τίτλους. Ο ένας είναι αμετάφραστος στα ελληνικά (δυστυχώς): «Why Does The World Exist? One Man’s Quest for the Big Answer» (Γιατί υπάρχει ο κόσμος; Η αναζήτηση ενός ανθρώπου για την μεγάλη απάντηση), που είχε εκδοθεί στις ΗΠΑ το 2013. Πέντε χρόνια μετά ήρθε το μεταφρασμένο «Οταν ο Αϊνστάιν περπατούσε με τον Γκέντελ». Αν το πρώτο είναι μια υπαρξιακή οδύσσεια μέσα από συζητήσεις με διανοητές, στοχαστές, θεολόγους και επιστήμονες, το δεύτερο συνεχίζει στο ίδιο μοτίβο με σημείο αφετηρίας τους περιπάτους που έκαναν κάποτε στο Πρίνστον δύο από τους μεγαλύτερους επιστήμονες-διανοητές του 20ού αιώνα, ο Αλμπερτ Αϊνστάιν και ο Κουρτ Γκέντελ. Τα θέματα με τα οποία ασχολείται ο Χολτ (από τα «σκληρά» μαθηματικά, την καμπύλη γεωμετρία του Ρίμαν και τις θεωρίες του απείρου έως τον Τούρινγκ, τον Ντόκινς και τη θεωρία των χορδών), θα μπορούσαν κάλλιστα να είναι, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, συζητήσεις που πραγματοποιήθηκαν κάποτε στους κήπους του Πρίνστον.