Ονειρα ταραγμένα, εφιάλτες, κομήτες που πέφτουν στη Γη, όνειρα που πλημμυρίζουν νερό, που επικοινωνούν με τα έγκατα του ασυνειδήτου, επιθυμίες, σκιές, ολόκληρες ιστορίες, μονοπλάνα, ασπρόμαυρα, έγχρωμα. Εγκλωβισμένες επιθυμίες, νευρωτικά όνειρα, της μέρας, της νύχτας, του άγχους και της ονείρωξης. Ονειρα του ενός, όνειρα ολόκληρου του πλανήτη, τα όνειρα δεν μπορούν παρά να συμμετέχουν στη ζωή μας, ιδίως στις πρωτόγνωρες συνθήκες που ζούμε. Δεν είναι τυχαίο ότι τα όνειρα απασχολούν την ψυχανάλυση, την κοινωνιολογία, την ανθρωπολογία, τη λογοτεχνία, την ποίηση, την τέχνη, τον κινηματογράφο. Τα όνειρα είναι η βασιλική οδός του ασυνειδήτου, είναι και όσα δεν αντέχουμε να πούμε κατά τη διάρκεια της μέρας. Είμαστε εκτεθειμένοι στη ζωή, εκτεθειμένοι και στα όνειρά μας.
Πριν από λίγες μέρες κυκλοφόρησαν στα ελληνικά τα «Ονειρα» του Φραντς Κάφκα από τις εκδόσεις Αγρα, σε πρόλογο και μετάφραση Αλεξάνδρας Ρασιδάκη. Τα πρώτα του όνειρα καταγράφονται ήδη από το 1911. Τα όνειρά του θεωρούνται «κλειδί» για τον ψυχισμό του. Χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες: στο καθαυτό ονειρεύεσθαι, στις καταγραφές και εξιστορήσεις ονειροφαντασιών και στα όνειρα με λογοτεχνική επεξεργασία.
Βίαιες εικόνες
«Δεν πρόκειται να κοιμηθώ, παρά μόνον να ονειρευτώ», λέει ο Κάφκα, που σε όλες του τις καταγραφές μεταφέρει αφηγηματολογικές κατασκευές, ένα υβριδικό είδος, που δεν δεσμεύεται από τη λογική, αναδεικνύοντας τη νευρωτική του φύση. Η συσχέτιση ενός εφιάλτη με την πάθηση που βασάνιζε τον Κάφκα ή τη δύσκολη σχέση με τον πατέρα του, τον φόβο του μπροστά στο ενδεχόμενο συζυγικού βίου είναι ένας τρόπος τιθάσευσης των βίαιων εικόνων καθιστώντας τες οικείες στον αναγνώστη. Μεταφέροντας σκηνές ανοίκειες σε όλους εμάς που τον διαβάζουμε έναν αιώνα μετά, ταξιδεύουμε στο σύμπαν του, αναγνωρίζοντας επιθυμίες που μπορεί να είναι και δικές μας. Δεν είναι τυχαίο ότι μιλάμε για «καφκικό» περιβάλλον, θέλοντας να αποτυπώσουμε μια ατμόσφαιρα στο έργο του, αναγνωρίσιμη και σε ό,τι παραπέμπει σε εκείνον.
«Σήμερα το μεσημέρι, πριν με πάρει ο ύπνος, βρισκόταν ξαπλωμένος πάνω μου ο κορμός μιας γυναίκας από κερί. Το πρόσωπό της ήταν γερμένο πάνω στο δικό μου, το αριστερό της μπράτσο πίεζε το στήθος μου».
Λίγα χρόνια πιο πριν, το 1895 δημοσιεύθηκαν «Οι μελέτες για την υστερία», η κοινή εργασία των Φρόιντ και Μπρόιερ, ένα έργο που προαναγγέλλει έμμεσα, αν όχι την «Ερμηνεία των Ονείρων» στην ολότητά της, τουλάχιστον τη σοβαρή ενασχόληση του Φρόιντ με τα όνειρα. Υπάρχουν ενδείξεις μάλιστα ότι ο πυρήνας του έργου είχε ήδη σχηματισθεί το 1896. Η επιστημονική κοινότητα περιφρόνησε την ενασχόληση του Φρόιντ με τα όνειρα, θεωρώντας τον φαντασιόπληκτο, ιδιόρρυθμο και ισχυρογνώμονα ερευνητή. Ο ίδιος ο Φρόιντ έμεινε σε όλη του τη ζωή αμετακίνητα προσηλωμένος στις θεωρίες που διατύπωσε στην «Ερμηνεία των Ονείρων» και στις «Τρεις μελέτες για τη θεωρία της σεξουαλικότητας» που διαπνέουν όλο το μετέπειτα έργο του. Είναι σημαντικό να πούμε ότι με τη μελέτη των ονείρων, αλλάζει η ιστορία της ψυχανάλυσης. Περνάει από την ψυχοθεραπευτική μέθοδο στην ψυχολογία του βάθους.
Τα «Ονειρα» του Φραντς Κάφκα κυκλοφορούν στα ελληνικά από τις εκδόσεις Αγρα.
Το σημαντικό είναι ότι από τον Οκτώβριο του 1900 η ερμηνεία του ονείρου επιστρέφει στο σημείο εκκίνησής της, στις ψυχονευρώσεις, η ερμηνεία των ονείρων παραπέμπει στη θεραπεία των νευρώσεων. Ο Κάφκα με τις ενδελεχείς καταγραφές των ονείρων του συνιστά το καλύτερο παράδειγμα εφαρμογής της «Ερμηνείας των Ονείρων». Η αξία τους είναι λογοτεχνική, θα έλεγα όμως ότι θα αποτελούσε και υλικό για ψυχαναλυτική μελέτη. Αυτό το βιβλίο αλλά και το «Γράμμα στον Πατέρα» (που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Μεταίχμιο σε μετάφραση Βασίλη Τσαλή) προσφέρουν ένα πρώτης τάξεως υλικό…
Οποιος έχει δει την ταινία του Λαρς Φον Τρίερ «Melancolia» του 2011, δεν θα έχει ξεχάσει την τελευταία σκηνή. Η καταστροφή του κόσμου έρχεται από τον ουρανό, ήμασταν αστρική σκόνη και αστρική σκόνη θα ξαναγίνουμε. Η Σαρλότ Γκενσμπούρ με την Κίρστεν Ντανστ και τον μικρό γιο τής πρώτης βρίσκονται εκτεθειμένες και αβοήθητες στον κήπο τους, οι τελευταίοι επιζώντες, σε ένα σπίτι από ξύλινες ράβδους περιμένοντας τον θάνατό τους. Ο πλανήτης Melancolia θα χτυπήσει τη Γη και θα την αφανίσει. Εκείνες σαν να ζουν έναν τρομερό εφιάλτη, υπομένουν τη μοίρα τους. Η μελαγχολία θα βυθίσει τον πλανήτη, προφήτευε ο Τρίερ.
Αυτή τη σκηνή θυμήθηκα αυτές τις μέρες διαβάζοντας την ανάλυση της Φελίσιτι Λιούις στην εφημερίδα Sydney Morning Herald για τα όνειρα του πλανήτη εν μέσω κορωνοϊού. Τα όνειρα δεν αποτελούν ατομική παρακαταθήκη, αλλά καταγραφές του συλλογικού ασυνειδήτου, ιδίως σε εποχές πρωτόγνωρες. Η μελέτη των ονείρων μιας ομάδας, ακόμα και ενός πιο διευρυμένου πληθυσμού δεν είναι δουλειά μόνον των ψυχαναλυτών αλλά και των ανθρωπολόγων. Πρόσφατα μεταφράστηκε και στα ελληνικά από τις εκδόσεις Μεταίχμιο το βιβλίο «Τα όνειρα και ιστορική συνείδηση» του Βρετανού ανθρωπολόγου Τσαρλς Στιούαρτ (μτφρ. Κώστας Πανσέληνος) για τις καταγραφές των ονείρων στα ορεινά χωριά της Νάξου.
Τι όμως διακινήθηκε στα όνειρα των ανθρώπων τούτες τις μέρες; Σκηνές από αστεροειδείς που χτυπούν τη Γη, όνειρα με απειλητικά τεράστια έντομα, εξωγήινοι που εισβάλλουν, διαμελισμένα σώματα, στόματα που δεν μπορούν να μιλήσουν, μάτια που δεν μπορούν να δουν, είναι μόνον μερικά από τα όνειρα που διακινήθηκαν εν μέσω καραντίνας. Η συγκεκριμένη μελέτη επικεντρώθηκε σε χώρες που επλήγησαν σφοδρά όπως η Ιταλία. Η Φράνκα Φουμπίνι, ψυχοθεραπεύτρια και οργανωσιακή σύμβουλος, ασχολήθηκε από την αρχή με ένα απαιτητικό πρόγραμμα, που ονομάζεται «Social Dreaming». Κατέγραψε και συγκέντρωσε τα όνειρα κατοίκων του Τορίνο, μήνα μήνα, από τον Ιανουάριο που έσκασε η είδηση για την ύπαρξη του κορωνοϊού στη Γουχάν και μετά, όταν πια η Ιταλία έγινε το επίκεντρο της πανδημίας. Οπως λέει η ίδια, «τον Ιανουάριο που η απειλή ήταν μακριά, τα όνειρα ήταν γεμάτα με την αίσθηση ότι χανόταν κάποιος έλεγχος. Οτι μια επικείμενη καταστροφή απειλούσε τον κόσμο. Οταν όμως τον Φεβρουάριο η ιταλική κυβέρνηση κήρυξε τη χώρα σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης, τότε το νήμα άρχισε να ξηλώνεται».
Τα «Ονειρα» του Φραντς Κάφκα κυκλοφορούν στα ελληνικά από τις εκδόσεις Αγρα.
Η αποπροσωποίηση
Τους μήνες που ακολούθησαν τα όνειρα έγιναν σχεδόν ψυχωτικά, το άγχος κατακυρίευσε την ανθρώπινη ύπαρξη και ανέδυε εικόνες σαν αυτές που αναφέρθηκαν πιο πάνω. «Είναι χαρακτηριστικό ένα επαναλαμβανόμενο όνειρο των ονειρευόμενων ότι δεν μπορούν να αναγνωρίσουν το πρόσωπό τους στον καθρέφτη». Είναι μια μορφή αποπροσωποίησης. Είναι γεγονός ότι ιδίως σε μια συλλογική απειλή, όπως αυτή που ζει ο πλανήτης, κανείς δεν είναι μόνος του. Τα ασυνείδητα των ανθρώπων σαν άλλες «έξυπνες συσκευές» με ανοιχτό το «bluetooth» της αφύπνισης, πιάνουν ο ένας το σήμα του άλλου. Και εδώ το σήμα δεν αφορά ένα wi-fi που αιωρείται ελεύθερο στον αέρα, αλλά μια θανάσιμη απειλή που αιωρείται, ικανή να πλήξει τη ζωή και να ταράξει τον ύπνο. Σε αυτές τις καταστάσεις, τα όνειρα ζωντανεύουν, το ασυνείδητο ξυπνά, όχι για να εκφράσει καταπιεσμένες νευρωτικές επιθυμίες, όπως στα «Ονειρα» του Κάφκα ή στα όνειρα των αναλυόμενων σε ένα ντιβάνι, αλλά για να εκφράσουν έναν τρόμο που η «ξύπνια» ζωή ίσως δεν επιτρέπει.
Σκηνή από τη «Δίκη» του Κάφκα, με την «υπογραφή» του Ορσον Ουέλς.
Αρκετοί ήταν αυτοί και στην Ελλάδα, κατά τη διάρκεια της καραντίνας, που έλεγαν ότι περνάνε καλά στο σπίτι με τους δικούς τους. Χωρίς απαραίτητα να είναι ψευδής αυτή η ομολογία, ο τρόμος και η απειλή που διακινήθηκαν είναι τόσο μεγάλα, που καμιά φορά οι άμυνες τις οποίες χρησιμοποιεί ο άνθρωπος για να «υποδυθεί» ότι συνεχίζει τη ζωή του με μιας μορφής κανονικότητα είναι αυτό που πρέπει να κάνει. Το όνειρο πάντα μας προδίδει. Είτε για να αναδείξει ένα γονεϊκό έλλειμμα, έναν τραυματικό έρωτα, είτε για να μιλήσει για το απειλητικό άγχος θανάτου. Για τον έλεγχο που δεν έχουμε πλέον στη ζωή μας.
Το «Ονειρο» ως εγκατάσταση που σε ταξιδεύει στον χρόνο
Εργο του Μπιλ Βιόλα από την έκθεση «Ονειρο» στη Ρώμη.
Ενα ακόμα «όνειρο» που χάσαμε είναι τα ταξίδια. Πέρυσι ακριβώς τέτοια εποχή στο περίφημο Chiostro del Bramante στη Ρώμη πραγματοποιήθηκε μία από τις πιο συγκλονιστικές εκθέσεις που έχω παρακολουθήσει, με θέμα το «Ονειρο» (επιμέλεια Ντανίλο Εκερ). Καλλιτέχνες από όλο τον κόσμο, (Jaume Plensa, Anselm Kiefer, Bill Viola, κ.ά. μεταξύ αυτών και η δικιά μας Αλεξάνδρα Κεχαγιόγλου) έφτιαξαν εγκαταστάσεις, πίνακες, προτομές, παιχνίδια με το φως και τη σκιά, ιστορίες, ένα ολόκληρο ταξίδι μέσα στο όνειρο. Ονειρα, εφιάλτες, απωθήσεις, κενά μνήμης, όργανα του σώματος, αρχαϊκά στοιχεία, παιδικές αναμνήσεις, πίξελ, γούνινοι λαβύρινθοι ήταν ένας κόσμος μέσα στον οποίον βυθιζόταν ο επισκέπτης και ταξίδευε στη χώρα του ονείρου, χωρίς να θέλει να ξυπνήσει. Στο περίφημο έργο του Tsuyoshi Tane, όπου έμπαινες μέσα σε μια χρυσή βροχή από κέρματα σαν δροσοσταλίδες και το φως ερχόταν για να σβήσει την ύπαρξή σου, έκλαψα. Ευχήθηκα να μην τελειώσει αυτό το όνειρο. Σήμερα εύχομαι η Ρώμη, όπως και ολόκληρος ο πλανήτης, να συνέλθει από αυτόν τον εφιάλτη. Εχοντας όμως αφυπνισθεί για τα καλά.