Οι πιο δύσκολες ερωτήσεις είναι ίσως αυτές των παιδιών προσχολικής ηλικίας. Τις προάλλες ένα από τα εγγόνια μου, έξι ετών, καθώς περπατούσαμε στο πάρκο, με ρώτησε: Πώς λέγανε τη μαμά σου, παππού; Του είπα. Λίγα βήματα πιο πέρα μου λέει απλά, που όμως ήταν σαν να με χτυπούσε με δύναμη μια μπάλα στο πρόσωπο: Και η μαμά της μαμάς σου; Και ποια ήταν η πιο παλιά μαμά;
Η μητέρα μου Αλεξάνδρα… η μητέρα της Κωνσταντίνα… η μητέρα της… η μητέρα της… Ποιες ήταν όλες αυτές στη σειρά των μητέρων; Μα είναι δυνατόν να παρακολουθήσουμε τη μητρική γενεαλογία; Βεβαίως, και δείτε πώς. Κάθε ένα από τα τρισεκατομμύρια κύτταρά μας έχει μέσα του οργανίδια που λέγονται μιτοχόνδρια και είναι αυτά που παράγουν την ενέργεια που χρειάζεται το κύτταρο. Κάθε ένα από αυτά τα μιτοχόνδρια έχει μέσα του ένα μικρό κομμάτι DNA (ένα μικρούτσικο γονιδίωμα που θα το ονομάσουμε στη συνέχεια για συντομία ΜΤ-DNA) που είναι μόνο 16.569 νουκλεοτίδια (γράμματα). Είναι εντυπωσιακό πως το ΜΤ-DNA του καθενός μας έρχεται από τη μητέρα, γιατί το σπέρμα του πατέρα δεν δίνει το πατρικό ΜΤ-DNA στον ζυγώτη, το πρώτο κύτταρο της αρχής της ζωής μας. Επομένως όλο το ΜΤ-DNA μου έρχεται από τη μητέρα μου Αλεξάνδρα, και όλο το ΜΤ-DNA της έρχεται από τη μητέρα της Κωνσταντίνα, και αυτής από τη μητέρα της, ώς το βάθος των αιώνων. Ετσι μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε το ΜΤ-DNA για να παρακολουθήσουμε/ανασκευάσουμε τη μητρική γενεαλογία. Γιατί το ΜΤ-DNA, όπως κάθε DNA μεταλλάσσεται από γενιά σε γενιά και έτσι μπορούμε να διαβάσουμε το είδος, τη θέση, και την ποσότητα της ποικιλομορφίας του ΜΤ-DNA ώστε να αναπαράγουμε το γενεαλογικό δένδρο των μητέρων του κάθε ανθρώπου. Επίσης, γνωρίζοντας το ποσόν των μεταλλαγών σε ορισμένο χρόνο, μπορούμε πάνω-κάτω να καθορίσουμε τον χρόνο των κλαδιών του γενεαλογικού αυτού δένδρου.
Το δικό μου ΜΤ-DNA για παράδειγμα έχει μια τέτοια ποικιλομορφία που κατατάσσεται στον κλάδο J2b ο οποίος φτάνει σε μια γυναίκα προ-προ-προ- …-γιαγιά μου που έζησε περίπου 13.500 χρόνια πριν. Δηλαδή περίπου 540 γενιές πίσω. Στη γιορτή της μητέρας, θα ήθελα πολύ να ευχαριστήσω τη γυναίκα αυτή, (ας την ονομάσω Αυγή), και όλες τις μετέπειτα 540 μητέρες. Πόσες από αυτές πέθαναν στη γέννα, πόσες έζησαν πάνω από 30 χρόνια, πόσες είχαν καθαρό νερό να πιουν, πόσες πέθαναν από πείνα ή από λοιμώξεις, πόσες σκότωσαν για τα παιδιά τους, πόσες έλιωσαν στη δουλειά, πόσες δεν είδαν τα εγγόνια τους, πόσες έμαθαν να διαβάζουν, πόσες πίστευαν σε μύθους, πόσες αγαπήθηκαν…
Ας αφήσουμε τους συναισθηματισμούς και ας ψάξουμε ακόμα πιο βαθιά στο μητρικό γενεαλογικό μου δένδρο. Tο κλαδί J2b έρχεται από το κλαδί J2 (υπολογίζεται ότι άρχισε πριν από 28.000 χρόνια και ήλθε στην Ευρώπη πριν από 10.000 χρόνια με την ανάπτυξη της γεωργίας), και αυτό από το κλαδί J (34.000 χρόνια), και αυτό από το κλαδί R (57.000 χρόνια), και αυτό από το κλαδί N (59.000 χρόνια), και αυτό από το κλαδί L3 (65.000 χρόνια), και αυτό από το κλαδί Λ που υπολογίζεται η αρχή του περίπου πριν από 180.000 χρόνια στην Αφρική.
Το εγγονάκι μου δεν έχει ακόμα την αίσθηση των χιλιάδων χρόνων… και επίσης δεν ξέρει πως οι λεπτομέρειες αυτού του εικονικού δένδρου μπορεί να αλλάξουν με τη συσσώρευση νέων δεδομένων. Ομως σε λίγα χρόνια θα καταλάβει τις βαθιές του ρίζες και θα σχετικοποιήσει το πόσο χρονικά κοντά σε σχέση με την ιστορία των μητέρων του, είναι το 1859 του Δαρβίνου, το 1623 του ηλιοκεντρικού του Γαλιλαίου, το 1450 της τυπογραφίας του Γουτεμβέργιου, το 441 π.Χ. της «Αντιγόνης» του Σοφοκλή, το 800 π.Χ. της «Οδύσσειας» του Ομήρου, το 1.754 π.Χ. του κώδικα του Χαμουραμπί.
Και οι πατέρες; Ο πατέρας μου Μανώλης… και ο πατέρας του Στυλιανός, και ο πατέρας του… ο πατέρας του… Ποιοι ήταν όλοι αυτοί στη σειρά των πατέρων;
Πάλι το γονιδίωμα, που είναι ένα πολύτιμο βιβλίο ιστορίας γιατί συγκεντρώνει και καταγράφει μεταλλαγές, θα μας βοηθήσει και στην αναζήτηση της πατρικής γενεαλογίας. Στο γονιδίωμά μου έχω ένα μικρό χρωμόσωμα που το ονομάζουμε Y. Το κείμενό του είναι 57 εκατομμύρια νουκλεοτίδια (γράμματα), και υπάρχει μόνο στα κύτταρα των ανδρών, άρα το κληρονομούμε από τον πατέρα μας… Δηλαδή το δικό μου Y-χρωμόσωμα το πήρα από τον πατέρα μου Μανώλη, και αυτός το πήρε από τον πατέρα του Στυλιανό, και αυτός από τον πατέρα του… ώς το βάθος των αιώνων. Ετσι, αν διαβάσουμε τις μεταλλαγές στο Y-χρωμόσωμα μπορούμε με την ίδια λογική που είπαμε παραπάνω να παρακολουθήσουμε και να ανασκευάσουμε την πατρική γενεαλογία.
Το δικό μου Y-χρωμόσωμα για παράδειγμα με την ποικιλομορφία που έχει κατατάσσεται στον κλάδο E-V13 που φτάνει σε έναν άνδρα προ-προ-προ-…-παππού μου που έζησε περίπου 11.000 χρόνια πριν, ή περίπου 440 γενιές πίσω. Στη σημερινή γιορτή του πατέρα πόσο θα ήθελα να ευχαριστήσω τον άνδρα αυτόν, (ας τον ονομάσω Πρωτέα), και όλους τους μετέπειτα 440 πατέρες. Πόσοι από αυτούς πέθαναν από εχθρική βία, πόσοι κατασπαράχθηκαν από ζώα, πόσοι άφησαν τα κόκαλά τους στην καλλιέργεια της γης, πόσοι δεν άντεξαν το κρύο, πόσοι ακρωτηριάστηκαν από ατυχήματα, πόσοι δεν ξεπέρασαν τα 30 χρόνια, πόσοι χάθηκαν στη θάλασσα, πόσοι πολέμησαν μάταιους πολέμους, πόσοι απόλαυσαν τη σοφία των γηρατειών, πόσοι έζησαν σκλάβοι, πόσοι έχασαν στον συναγωνισμό…
Το εγγονάκι μου βέβαια και πάλι δεν έχει τη συναίσθηση των χρόνων και δεν μπορεί να σχετικοποιήσει χρονικά τον εμφύλιο του 1946, τη χαμένη μάχη στον Σαγγάριο το 1922, την πτώση της Πόλης το 1453, την καταστροφή της Ιερουσαλήμ το 70, την πανωλεθρία των Αθηναίων στη Σικελία το 414 π.Χ., την πιθανή άλωση της Τροίας το 1.200 π.Χ. Ολα αυτά δεν καλύπτουν παρά μόνο 3.000 χρόνια του πιο πρόσφατου πατρικού μου κλαδιού των 11.000 χρόνων.
Για να συμπληρώσουμε το γενεαλογικό δένδρο των πατέρων το κλαδί E-V13 έρχεται από το κλαδί E-M78 (υπολογίζεται ότι άρχισε πριν από 23.000 χρόνια) από πατέρες που ήλθαν από την Αφρική και πέρασαν στην Ευρώπη τα τελευταία 5.000 χρόνια αφού έζησαν στη Μέση Ανατολή πριν από 14.000 χρόνια. Αυτό ήρθε από το κλαδί E-M96 (73.000 χρόνια), και αυτό από το κλαδί DE-M145 (76.000 χρόνια), και αυτό από τον αρχέγονο κορμό Α που η αρχή του υπολογίζεται περίπου πριν από 270.000 χρόνια πάλι στην Αφρική.
Η μελέτη των γενεαλογικών δένδρων δείχνει την κοινή καταγωγή μας από την Αφρική, που είναι η κοιτίδα της ανθρωπότητας. Μα περισσότερο από όλα, το αποκαλυπτικό και θαυμαστό αυτό βιβλίο της ιστορίας που λέγεται ανθρώπινα γονιδιώματα μας αποκαλύπτει χωρίς αμφιβολία πως όλοι οι άνθρωποι στη γη είμαστε μακρινοί συγγενείς! Και ότι οι διαφορές που μας χωρίζουν είναι περιβαλλοντικές ιδιαιτερότητες σαν τη γλώσσα, τις συνήθειες, τους κοινούς μύθους, και την ιδιοκτησία της γης. Κάτω όμως από αυτήν είναι θαμμένα τα γονιδιώματα όλων των μακρινών συγγενών μας που με την ποικιλομορφία την οποία συσσώρευσαν μας δίνουν τη δυνατότητα του δικού μας μέλλοντος. Οι πολυάριθμοι πρόγονοί μας δηλαδή είναι η ζωή και η ελπίδα μας.
* Ο κ. Στυλιανός Αντωναράκης είναι ομότιμος καθηγητής Γενετικής Ιατρικής στο Πανεπιστήμιο της Γενεύης, πρώην πρόεδρος του διεθνούς οργανισμού Ανθρωπίνου Γονιδιώματος (HUGO).