Στα απόνερα της κρίσης του 2008, δύο Αμερικανοί οικονομολόγοι, η Carmen Reinhart και ο Kenneth Rogoff, εξέδωσαν ένα σημαντικό βιβλίο με τον σαρκαστικό τίτλο «Αυτή τη φορά είναι διαφορετικά». Διατρέχοντας οκτώ αιώνες χρηματοοικονομικών κρίσεων, με κοινές σταθερές και προβλέψιμα χαρακτηριστικά, αναδείκνυαν ένα κοινό σημείο: σε κάθε κρίση, ειδήμονες και αναλυτές έσπευδαν να αποφανθούν ότι η «δική τους» κρίση είναι διαφορετική και μοναδική.
Κάθε γενιά κουβαλάει την αναπόφευκτη αυταρέσκεια (αλλά και αλήθεια!) της μοναδικότητάς της – στον βαθμό που κάθε κόκκος άμμου είναι μοναδικός και δεν μπορείς ποτέ να διέλθεις το ίδιο ποτάμι δύο φορές, όπως θα έλεγε ο Ηράκλειτος.
Διατρέχουμε πάντα τον κίνδυνο να αποδώσουμε δυσανάλογη βαρύτητα στα γεγονότα της επικαιρότητας μόνο και μόνο επειδή η εγγύτητα διογκώνει το μέγεθός τους. Να τα θεωρήσουμε προάγγελους «μεγάλων μεταβολών», «απαρχή νέας εποχής», πηχυαίους τίτλους κεφαλαίων στο βιβλίο του «ιστορικού του μέλλοντος».
Τούτων λεχθέντων, το κρίσιμο και γαργαλιστικό ερώτημα είναι τούτο: τι από όσα ζούμε στην Ελλάδα, στην Ευρώπη, στον κόσμο σήμερα θα μπορούσε να κερδίσει μια αναφορά στη μελλοντική βίβλο των μακρών τάσεων και ιστορικών αλλαγών που συνέβησαν στις πρώτες δεκαετίες του 21ου αιώνα; Ποιες από τις τάσεις που φαίνεται να εκτυλίσσονται θα προαχθούν (με τη σοφία της μεταγενέστερης γνώσης) σε μέρος μιας μακράς διάρκειας που προσδιόρισε τον ρου της Ιστορίας, αντί να συνιστά μια πρόσκαιρη διακύμανση ή μια θνησιγενή παρέκκλιση ή ένα σκουπιδάκι στο ραντάρ του αυριανού ιστορικού; Ποια είναι η μακρά διάρκεια και ποιος ο κονιορτός των γεγονότων που τη σκεπάζει;
Ως μεταπτυχιακός φοιτητής στη δεκαετία του ’90, πέρασα πέντε απολαυστικές ημέρες αποκλεισμένος με μια παρέα συμφοιτητών σε ένα «reading party» στις Αλπεις, συζητώντας ένα «προφητικό» βιβλίο που, καταγράφοντας το οικονομικό θαύμα της Ιαπωνίας των μεταπολεμικών δεκαετιών, προέβλεπε ότι ο 21ος θα ήταν αναμφίβολα ο αιώνας της Ιαπωνίας.
Περιττεύει να σημειώσω πόσο ατύχησε η πρόβλεψη, παρότι προήλθε από έναν κορυφαίο ιστορικό, τον Paul Kennedy – ακόμη μία υπενθύμιση ότι η Ιστορία δεν εξελίσσεται πάντα γραμμικά κι ότι οι ιστορικοί έχουν καλύτερες επιδόσεις εξετάζοντας το παρελθόν παρά προβλέποντας το μέλλον.
Εχοντας πλέον διανύσει μακρά έκταση για να εισαγάγω το ερώτημα (εάν έγραφα Εκθεση στις Πανελλαδικές, θα είχα αποτύχει παταγωδώς), μου μένει ελάχιστος χρόνος για να το απαντήσω. Θα είμαι λοιπόν τηλεγραφικός.
Ευθύγραμμες μακροπρόθεσμες τάσεις πίσω από τα γεγονότα; Κλιματική αλλαγή, υπερθέρμανση του πλανήτη. Ψηφιακός τεχνολογικός μετασχηματισμός. Δημογραφική γήρανση της Ευρώπης και της Ελλάδας. Μεταναστευτικές εισροές από την Ασία και την Αφρική προς την Ευρώπη. Επιβράδυνση ή σταδιακή αντιστροφή της παγκοσμιοποίησης (το πολιτικό κεφάλαιο για περαιτέρω επέκτασή της έχει εξαντληθεί). Ολες αυτές οι μακροχρόνιες τάσεις παράγουν τη σκόνη των γεγονότων που τις αναγγέλλουν. Θα μπορούσαν (με επιστράτευση κυβερνητικών και ρυθμιστικών παρεμβάσεων) να επιβραδυνθούν, να αμβλυνθούν, να τιθασευτούν. Αλλά όχι να αντιστραφούν.
Ποιες μακροχρόνιες τάσεις είναι αντιστρέψιμες; Αποδυνάμωση της φιλελεύθερης δημοκρατίας και άνοδος του αυταρχικού λαϊκισμού. Ο Ορμπάν, ο Πούτιν και ο Τραμπ δεν είναι ο αξεπέραστος ορίζοντας το μέλλοντός μας. Διεύρυνση των εισοδηματικών ανισοτήτων στις ανεπτυγμένες χώρες, που τροφοδοτούν κύματα εθνικισμού και λαϊκισμού. Οσο παροξύνονται οι ανισότητες, τόσο επεκτείνεται η κοινωνική και πολιτική αφύπνιση για αντιμετώπισή τους. Προφανώς αυτό απαιτεί πολιτικές πρωτοβουλίες και διακυβερνητικές συνεργασίες – για φορολόγηση διασυνοριακών συναλλαγών και αντιμετώπιση φορολογικών παραδείσων. Προφανώς η υπονόμευση αυτών των προσπαθειών (όπως η αποχώρηση των ΗΠΑ από το διεθνές πλαίσιο για τη φορολόγηση τεχνολογικών κολοσσών) δεν βοηθάει. Ομως η πολιτική αλλαγή μπορεί να αντιστρέψει την τάση.
Αποδυνάμωση της Ευρώπης; Ο κίνδυνος περιθωριοποίησης δρα ενοποιητικά. Το βλέπουμε στα αντανακλαστικά που επιδεικνύει η Ε.Ε. στην παρούσα κρίση, στην αναθέρμανση του γαλλογερμανικού άξονα, στην ανάδυση της στρατηγικής αυτονομίας ως ευρωπαϊκής ατζέντας. Η παρακμή της Ευρώπης συνιστά μια απειλητική μακρά τάση, αλλά δεν είναι νομοτέλεια. Μπορεί να ανασχεθεί με στρατηγική αφύπνιση και ευφυείς συμμαχίες.
Διάρρηξη της διατλαντικής σχέσης; Ναι, η απομάκρυνση από την Ευρώπη κι η «στροφή προς την Ασία» προϋπάρχουν του Τραμπ. Ομως η ανταγωνιστική ανάδυση της Κίνας δημιουργεί κίνητρα ανασύστασης της «Δύσης» ως παγκόσμιου γεωπολιτικού υποκειμένου.
Και η Ελλάδα; Το ότι η χώρα μας πλήττεται από ακόμα μία δεινή οικονομική κρίση δεν σημαίνει ότι η φθίνουσα πορεία είναι αναντίστρεπτη. Οχι μόνο υπάρχει ένα τεράστιο «πακέτο» μετρήσιμης ευρωπαϊκής αλληλεγγύης. Αλλά, επίσης, η παρελθούσα δεκαετία μάς άφησε σημαντικές παρακαταθήκες. Αυτή τη φορά μπορεί όντως να είναι διαφορετικά.
* Ο κ. Γιώργος Παγουλάτος είναι καθηγητής Ευρωπαϊκής Πολιτικής και Οικονομίας στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, επισκέπτης καθηγητής στο Κολέγιο της Ευρώπης, γενικός διευθυντής του ΕΛΙΑΜΕΠ.