Από τη σφαγή της Τούλσα το 1921, μέχρι και τα πρόσφατα γεγονότα σε Σάρλοτσβιλ και Μινεάπολη, το μοτίβο ρατσιστικής βίας στις ΗΠΑ επιβιώνει με ελάχιστες διαφοροποιήσεις.
Αυτό εντοπίζεται εν μέρει σε κοινωνικούς και πολιτικούς χειρισμούς – καθιστώντας το πρόβλημα συστημικό. Όπως επιβεβαιώθηκε πριν λίγες εβδομάδες, οι εκφάνσεις του απέναντι σε μαύρους πολίτες δεν είναι πρωτόγνωρες. Σε αυτό συνεισφέρουν φαινόμενα ανισότητας, που εντείνονται από λαϊκίστικές και ακραίες φωνές, έχοντας βρει απήχηση σε κατάλληλους υποστηρικτές. Ο συστημικός ρατσισμός αποτελεί παγκόσμιο αγκάθι, και τα τελευταία χρόνια ξεπροβάλλει πιο ενισχυμένος. Πώς θα πραγματωθεί υπό αυτές τις συνθήκες η απαραίτητη αξιολόγηση προνομιών;
Η ανθρωποκτονία του Τζορτζ Φλόιντ απέκτησε σχεδόν μαρτυρικό χαρακτήρα. Με το γόνατο αστυνομικού στο λαιμό του, 8 λεπτά και 46 δευτερόλεπτα ήταν αρκετά για να πεθάνει από ασφυξία μπροστά στα μάτια πολλών περαστικών. Τα στατιστικά αστυνομικής ωμότητας στις ΗΠΑ είναι τρομακτικά: κατά μέσο όρο οι δολοφονίες μαύρων πολιτών από αστυνομικές δυνάμεις είναι τρεις φορές υψηλότερες από περιστατικά που σχετίζονται με λευκούς, ενώ κατά τη περίοδο 2013-2019 στο 99% των δολοφονιών δεν αποδόθηκαν ποινικές ευθύνες.
Η εν λόγω άτυπη «ασυλία» έχει αποκτήσει ισχυρά θεμέλια σε διάφορες πολιτείες, όπως Οκλαχόμα, Αριζόνα, Μιζούρι και Νεβάδα, όπου οι δείκτες αστυνομικής βίας απέναντι σε Αφροαμερικανούς είναι δυσανάλογα υψηλοί, γεννώντας ερωτήματα για την αμεροληψία των αρχών. Η αναγνώριση του φαινομένου όμως αποδεικνύεται πολύπλοκη και μη οικεία διαδικασία.
Εν μέσω παγκόσμιας κατακραυγής, η αντίδραση του πολιτικού συστήματος είναι κατώτερη των προσδοκιών έως ανύπαρκτη. Ο Ντόναλντ Τραμπ αρκέστηκε να αποκαλέσει τους διαδηλωτές «κακοποιά στοιχεία», κατηγορώντας ευθέως τους Δημοκρατικούς για υποκίνηση επεισοδίων. Είναι όμως ικανή μία κυβέρνηση να υπονομεύσει τους αγώνες εκατοντάδων χιλιάδων διαδηλωτών που επιζητούν ένα καλύτερο μέλλον;
Η σπουδαιότητα του Black Lives Matter έγκειται στην αμεσότητα των μηνυμάτων που εκπέμπει σε παγκόσμια κλίμακα: ισότητα δίχως εκπτώσεις. Πυροδότησε διάλογο, προβλημάτισε τις νεότερες γενιές, και γι’ αυτό η κοινή γνώμη δείχνει να αλλάζει στάση απέναντι του. Το Πανεπιστήμιο του Μονμάουθ σε πρόσφατη δημοσκόπηση έδειξε ότι 76% των Αμερικάνων πολιτών θεωρεί την ύπαρξη του ρατσισμού στις ΗΠΑ ιδιαιτέρως προβληματική, ενώ 57% των ψηφοφόρων δικαιολογεί τον θυμό των διαδηλωτών. Η ισότητα που αναζητεί το Black Lives Matter είναι απαραίτητη. Με τα νέα δεδομένα η δημοτικότητα του είναι πρωτόγνωρη, ενώ πιθανώς να αποτελέσει βασικό μοχλό πίεσης προς άλλες χώρες στη μάχη κατά του ρατσισμού.
Οι ανταγωνιστικές αξίες εντός της σημερινής κοινωνίας δεν έχουν καμφθεί επαρκώς ώστε να καταστεί δυνατή η αυτοκριτική γενεών. Η ανάπτυξη του συγκεκριμένου διαλόγου δεν απευθύνεται μόνο σε πολιτείες των ΗΠΑ, αλλά επιχειρεί να επεκταθεί παγκοσμίως. Σε κάποιες περιπτώσεις χωρών με μεγάλους πληθυσμούς μαύρων, ο διάλογος παραμένει κοινωνικό ταμπού και η σημασία των αντιρατσιστικών κινημάτων δεν έχει αποκτήσει τη δέουσα σημασία. Σε αυτές ανήκουν η Γαλλία, το Βέλγιο, αλλά και το Ηνωμένο Βασίλειο, όπου τα περιστατικά είναι εκτεταμένα.
Η βασική εκδοχή του Black Lives Matter των ΗΠΑ δεν χρειάζεται να αφομοιωθεί ή αντιγραφεί με τον ίδιο τρόπο από χώρα σε χώρα, αλλά απαιτείται κυρίως να «μεταφραστεί» σε πλατφόρμα κατά του ρατσισμού, με κύριο αντικείμενο τις φυλετικές διαφορές και ιστορικές ανισότητες από τα αποικιοκρατικά χρόνια. Η διάδοση του Black Lives Matter αποτελεί ένδειξη αλλαγής, με σκοπό την γενικότερη αναγνώριση σκιών του παρελθόντος, και παγκόσμιων κατάλοιπων του ρατσισμού που δεν αντιμετωπίστηκαν. Απλώς προσπεράστηκαν.
Η ταυτόχρονη άνοδος ρατσιστικής ρητορικής, που αντιτίθεται στο Black Lives Matter, υιοθετεί το «όλες οι ζωές έχουν αξία» – μία φράση που στερείται λογικής και υπενθυμίζει όλους εκείνους τους λόγους για τους οποίους μαύροι πολίτες δεν απολαμβάνουν τα ίδια βασικά δικαιώματα με τους λευκούς. Στη περίπτωση που ξεσπούσε πυρκαγιά μονάχα σε ένα σπίτι, θα ήταν δόκιμο να απαιτηθεί από το πυροσβεστικό σώμα να κάνει γενική χρήση μάνικας σε ολόκληρη τη γειτονιά; Η φράση Black Lives Matter δεν αποσκοπεί σε εκπτώσεις, αλλά μεταδίδει ένα σαφές και ισχυρό μήνυμα κατά του επαναλαμβανόμενου ρατσισμού, που θέτει μαύρες ζωές σε κίνδυνο.
17 χρόνια από την ίδρυση του, το κίνημα επανέρχεται στο προσκήνιο για να υπενθυμίσει την ανάγκη βελτίωσης της θέσης μαύρων στη κοινωνία. Παράλληλα αποσκοπεί στην ουσιαστική ενημέρωση και κατανόηση των προνομιών, τα οποία απολαμβάνει η λευκή φυλή εις βάρος άλλων. Οι προνομιούχοι με τη σειρά τους καλούνται να δώσουν το απαραίτητο βήμα σε όσους έχουν ανάγκη και με τη σειρά τους, να ενημερωθούν για την ιστορία του ρατσισμού. Η επιτυχία του κινήματος θα οδηγήσει, επιτέλους, στην γέννηση «μαύρων προνομίων» και θα προσδώσει αξία σε ζωές που μέχρι και σήμερα ταλαιπωρούνται από την ύπαρξη τρανταχτών ανισοτήτων.
Ο Τζορτζ Φλόιντ δεν ήταν ούτε ο πρώτος, ούτε ο τελευταίος Αφροαμερικανός που δολοφονείται. Η βασική διαφορά σε σχέση με προηγούμενα περιστατικά, ήταν ότι αυτό της 25ης Μαΐου καταγράφηκε από την έναρξη μέχρι και την ολοκλήρωση του σε κινητό τηλέφωνο περαστικού, γεγονός που λόγω βαρβαρότητας θα στοιχειώσει πολλές γενιές στο μέλλον. Οι τελευταίες λέξεις του δεν θα πάψουν να αντηχούν από τις φωνές εκατοντάδων χιλιάδων διαδηλωτών, και συνεχίζουν να στέλνουν το δικό τους μήνυμα κατά του ρατσισμού και της αστυνομικής βίας: «δεν μπορώ να αναπνεύσω, δεν μπορώ να αναπνεύσω».
*Ο Γιώργος Σαμαράς είναι υπότροφος διδακτορικός ερευνητής στο Τμήμα Ευρωπαϊκών Σπουδών του King’s College London.