«Η παράδοση είναι ζωντανός οργανισμός, και όχι μουσειακό είδος». Πόσες φορές να έχει επαναλάβει αυτή τη φράση στη μακρά διαδρομή της η κ. Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη; Σαράντα χρόνια, μια ολόκληρη ζωή, υπηρέτησε στο Κέντρο Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, ως ερευνήτρια, αργότερα διευθύντρια και πλέον επιστημονική συνεργάτις, πάντα με τον ίδιο στόχο, να πείσει ότι η παράδοση δεν έχει θέση μόνο στις προθήκες, αλλά μπορεί και πρέπει να αποτελέσει εργαλείο ανάπτυξης. «Είναι λάθος να μην πειράζουμε την παράδοση. Πρέπει να εμπνεόμαστε από αυτή, να γίνεται εφαλτήριο για κάτι καινούργιο. Το να την αντιγράφουμε δεν έχει νόημα. Το να την καταγράφουμε έχει σημασία γιατί είναι η βάση δεδομένων μας, ο πλούτος μας. Εχουμε θησαυρίσει αλλά είναι καιρός να αξιοποιήσουμε αυτό το υλικό».
Ηταν λοιπόν δικαίωση των αγώνων μιας ζωής η σύσταση της επιτροπής για την προβολή και ενίσχυση της Ελληνικής Χειροτεχνίας από το υπουργείο Ανάπτυξης και η τοποθέτησή της στην (άμισθη) θέση της προέδρου. Εργο της επιτροπής είναι κυρίως η υποβολή προτάσεων για την ανάπτυξη της Χειροτεχνίας και Καλλιτεχνικής Βιοτεχνίας καθώς και η ανάδειξη της Ελληνικής Χειροτεχνίας, στο πλαίσιο επετειακών εκδηλώσεων του εορτασμού των 200 χρόνων από την Επανάσταση του 1821, σε συνεργασία με την Επιτροπή «Ελλάδα 2021» (στην οποία η κ. Καμηλάκη επίσης συμμετέχει). Σημαντικό εγχείρημα, που όμως δεν θα μπορούσε να βρει καταλληλότερο εκφραστή. «Ως μέλος της Επιτροπής του 2021 θα προσπαθήσω να συμβάλω στην αξιοποίηση του παραδοσιακού πολιτιστικού αποθέματος για την τοπική ανάπτυξη με τη χρήση της σύγχρονης τεχνολογίας. Ηδη έχω προτείνει τη γαστρονομία και τη χειροτεχνία ως βασικά στοιχεία πολιτιστικής κληρονομιάς. Πάντα προσπαθώ να αναδεικνύω στοιχεία που κάνουν το λαϊκό πολιτισμό χρήσιμο και σήμερα», λέει η κ. Πολυμέρου-Καμηλάκη στην «Κ».
Στιγμιότυπο από την παράσταση «The Thread» με κοστούμια της Μαίρης Κατράντζου.
Η ίδια επισημαίνει μια μεγάλη παραδοξότητα: τη στιγμή που η Ελλάδα διαθέτει ίσως τη μεγαλύτερη πολιτιστική κληρονομιά στον δυτικό κόσμο, μοιάζει να την «ανακαλύπτουμε» μόνο σε περιόδους κρίσεων, και μάλλον για ψυχολογική μας υποστήριξη, παρά επειδή πιστεύουμε ότι μπορεί να αξιοποιηθεί για την εθνική μας οικονομία. Τη στιγμή κατά την οποία άλλοι λαοί τη θαυμάζουν, εμείς ελάχιστα την προβάλλουμε και την αξιοποιούμε. Η παραδοσιακή χειροτεχνία, η λαϊκή τέχνη, είναι ένα κομμάτι αυτής της πολιτιστικής παρακαταθήκης, το οποίο όπως λέει η κ. Καμηλάκη σήμερα έχει πλήρως αποδιοργανωθεί. «Τα περισσότερα από τα πωλούμενα στα τουριστικά καταστήματα παράγονται στα εργαστήρια των Ινδιών, της Κορέας, του Χονγκ Κονγκ». Κι όμως, μόλις πριν από λίγα χρόνια, οι επιχειρήσεις και βιοτεχνίες χειροτεχνών στην Ελλάδα ανέρχονταν στις 28.000, καλύπτοντας τους κλάδους της αργυροχρυσοχοΐας, της καλλιτεχνικής μεταλλοτεχνίας, της κεραμικής, της μικρογλυπτικής, της ξυλοτεχνίας, της αγιογραφίας, της υαλοτεχνίας, της μαρμαρογλυπτικής, της καλλιτεχνικής γυψοτεχνίας, της υφαντικής. Αντί όμως η πολιτεία να ισχυροποιήσει τους μηχανισμούς στήριξης των επιχειρήσεων αυτών και να δημιουργήσει πολιτικές ανάπτυξης και προώθησης του πολιτιστικού και επιχειρηματικού θησαυρού τους, έκλεισε τον ΕΟΜΜΕΧ και τις θυγατρικές του εταιρείες με πολλαπλασιαστικές καταστρεπτικές συνέπειες για τους χειροτεχνικούς κλάδους. «Η Ελλάδα, η οποία από την αρχαιότητα εξάγει πήλινα αγγεία, πιθάρια κ.λπ., εισάγει σήμερα τον πηλό για τα περισσότερα από τα εναπομείναντα εργαστήρια» επισημαίνει η κ. Καμηλάκη. «Είμαστε η μόνη χώρα που δεν έχει ανώτατη σχολή εφαρμοσμένων τεχνών, όπου κάποιος θα μπορεί να σπουδάσει κεραμική σαν επιστήμη. Η κεραμική δεν είναι “φτιάχνω κάτι με χώμα”, είναι χημεία, τεχνολογία, καλλιτεχνία».
Παράδοση δεν είναι μόνο η φουστανέλα και το τσαρούχι. «Είναι και αυτά, αλλά είναι και κάτι βαθύτερο, η φιλοσοφία του λαϊκού πολιτισμού με την οποία μπορούμε να μπολιάσουμε τη σύγχρονη δημιουργία. Οι εφαρμοσμένες τέχνες σήμερα, για παράδειγμα, μπορούν να αξιοποιήσουν τις νέες τεχνολογίες, η ρομποτική να αντικαταστήσει δύσχρηστα χειροτεχνικά εργαλεία. Δεν είναι μόνο τα εργαλεία, αλλά ο τρόπος επεξεργασίας και ανάπλασης των μοτίβων. Η τεχνολογία άλλωστε πάντα βοηθούσε τη χειροτεχνία».
Είναι αναγκαία –τονίζει– η συγκρότηση ενός νέου οικοσυστήματος «χειροτεχνίας/ αγροτεχνίας και καινοτομίας» εντός του οποίου, με βάση γνωσιακό απόθεμα από τη λαϊκή παράδοση και με τη συνδρομή της επιστήμης και της τεχνολογίας, θα αναπτύσσονται επιχειρηματικές ιδέες που δημιουργούν νέα προϊόντα και υπηρεσίες με εξωστρέφεια και ανταγωνιστικότητα. Οι τομείς της οικονομίας, όπου η λαϊκή παράδοση δίνει ανταγωνιστικό πλεονέκτημα, είναι οι δημιουργικές βιομηχανίες (παραδοσιακές εφαρμοσμένες τέχνες) και η διατροφή (μεσογειακή διατροφική παράδοση).
Οπως υποστηρίζει η κ. Καμηλάκη, «η σύγχρονη αναπτυξιακή προσέγγιση της τοπικότητάς μας αναμένεται να δώσει απαντήσεις και λύσεις σε τωρινά αδιέξοδα, ενώ θα χαράξει προοπτική για το μέλλον. Ταυτόχρονα αναμένεται να αναδειχθεί το πολυσήμαντο ελληνικό αποτύπωμα στο παγκόσμιο γίγνεσθαι, με σεβασμό στις πανανθρώπινες αρχές και αξίες».
Επάρκεια
Η συγκυρία έχει ενδιαφέρον. «Οπως είδαμε με την πανδημία, είμαστε αδύναμοι απέναντι στη φύση. Θα έλεγα ότι η παγκόσμια συγκυρία συνηγορεί στην ιδιαίτερη σημασία που μπορεί να αποκτήσει η έννοια της παρεξηγημένης τοπικότητας. Γιατί δεν πάει άλλο. Ας αγαπήσουμε αυτόν τον τόπο, που μας έχει δώσει πολλά, φροντίζοντας να εξασφαλίσουμε επάρκεια και για τις επόμενες γενιές».