Η ιδέα προέκυψε στο πλαίσιο των διπλωματικών εργασιών για το μεταπτυχιακό πρόγραμμα των τμημάτων Ιστορίας και Πληροφορικής του Ιονίου Πανεπιστημίου: να μελετηθεί η σχέση των πολιτών και των μέσων μαζικής ενημέρωσης την περίοδο της καραντίνας, να φωτιστούν οι πηγές που οι Ελληνες επέλεξαν για να αντλήσουν πληροφορίες για την πανδημία αλλά και οι γενικότερες συνήθειές τους σε ό,τι αφορά τον Τύπο, έντυπο και ηλεκτρονικό. «Ετσι κι αλλιώς, η έρευνα για εμάς έχει πάντα δύο διαστάσεις: από τη μια αφορά τα ιστορικά αρχεία κι από την άλλη την “ζώσα” ιστορία, που αγγίζει και την επικαιρότητα», λέει ο Κώστας Αγγελάκος, καθηγητής Παιδαγωγικής, αντιπρύτανης αλλά και διευθυντής σύνταξης του περιοδικού «Νέα Παιδεία».
Η έρευνα –τα ευρήματα της οποίας για πρώτη φορά δημοσιεύονται σήμερα στην «Κ»– πραγματοποιήθηκε από τις 12 έως τις 17 Μαΐου 2020, όταν δηλαδή είχε ξεκινήσει η επιστροφή της χώρας στην κανονικότητα, με τη συμμετοχή 1.022 πολιτών, ενώ η συλλογή δεδομένων έγινε με τη χρήση ηλεκτρονικού αυτοσυμπληρούμενου ερωτηματολογίου. Τα δημογραφικά χαρακτηριστικά της ήταν τα εξής: 54,1% άνδρες, 45,3% γυναίκες (0,6% δεν δήλωσαν φύλο). Το 70,5% των συμμετεχόντων ήταν από την Αττική, το 26,9% εκτός Αττικής, 1,8% σε χώρα του εξωτερικού (το υπόλοιπο 0,8% δεν δήλωσε περιοχή κατοικίας). Και όσον αφορά τις ηλικίες, το 17,9% ήταν 31-40 ετών, το 32,1% 41-50 ετών, το 32,9% 51-60, το 8,9% άνω των εξήντα, ενώ το 6,4% έως τριάντα ετών. Η ανταπόκριση των πολιτών εξέπληξε τους επιστήμονες του Ιονίου Πανεπιστημίου. «Ολοι ήθελαν όχι απλώς να συμμετάσχουν αλλά και να αναλύσουν τις απόψεις τους, κάτι σπάνιο συνήθως σε δημοσκοπήσεις. Προφανώς λόγω του εγκλεισμού που είχε προηγηθεί και της συσσωρευμένης πίεσης», εξηγεί ο κ. Αγγελάκος.
Οι βασικοί δίαυλοι
Το πρώτο που καταδεικνύεται από αυτή τη διαδικτυακή δημοσκόπηση είναι η δίψα του κοινού για ενημέρωση κατά τις εβδομάδες της καραντίνας: το 65,7% απαντά ότι ενημερώθηκε περισσότερο, το 22,1% το ίδιο με πριν, το 10,5% λιγότερο και μόλις το 1,8% δεν ενημερώθηκε καθόλου. Το δεύτερο είναι ότι η τηλεόραση και τα sites –συμπεριλαμβανομένων και εκείνων των εφημερίδων– κέρδισαν την ηγεμονία, καθώς ήταν οι βασικοί δίαυλοι επικοινωνίας των πολιτών με την ειδησεογραφία και τις εξελίξεις, που αφορούσαν την πορεία του κορωνοϊού στη χώρα μας. Στο ερώτημα από ποιες πηγές ενημερώθηκαν το 72,7% απαντά από την τηλεόραση και το 63,2% από τα sites. Ισχυρά ερείσματα έχουν και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης με 51,1%, ενώ μικρότερη είναι η δυναμική του ραδιοφώνου με 16,6% και των εφημερίδων με 8,8%. Παρά ταύτα, το 42,3%, οι 4 στους 10 δηλαδή, πιστεύουν ότι οι εφημερίδες εμπνέουν κύρος και σεβασμό, έναντι του 35,3% που διαφωνεί και ενός 17,4% που δεν εκφράζει γνώμη. Και ένας στους δύο (50,3%) διαφωνεί με την άποψη ότι οι εφημερίδες είναι παρωχημένες και ξεπερασμένες.
«Πολλές αντιφάσεις προκύπτουν από την επεξεργασία των δεδομένων που συγκεντρώσαμε», επισημαίνει ο αντιπρύτανης του Ιονίου Πανεπιστημίου. «Φαίνεται πως σημαντικό ποσοστό των πολιτών, ενώ αντιμετωπίζουν με δέος και σεβασμό τον έντυπο Τύπο, και ειδικά τις εφημερίδες, ενημερώνονται κυρίως από το Ιντερνετ και την τηλεόραση, από πηγές δηλαδή που καταλαβαίνουν ότι είναι επισφαλείς. Εχουμε, δηλαδή, να κάνουμε με έναν διχασμό ανάμεσα στο τι σέβονται και τι προτιμούν. Με έναν εγκλωβισμό σε μια εικονιστική μορφή δημοσιογραφικού λόγου, σε μια fast πληροφόρηση που συνοδεύεται από τη διάθεση αποφυγής εμβάθυνσης και ανάλυσης και την αποστασιοποίηση από την ανάγνωση, γενικότερα. Είναι γνωστό ότι οι Ελληνες στην πλειονότητά τους δεν διαβάζουν. Το βλέπω και στις νέες γενιές φοιτητών. Η σχέση με τον εγγραμματισμό τείνει να χαθεί. Μπορεί μερικοί να ξέρουν τα πάντα για όλη τη… σαβούρα που υπάρχει στο Διαδίκτυο αλλά να μην ξέρουν τίποτα για τον Ρήγα Φεραίο ή τον Αγγελο Σικελιανό. Δυστυχώς, αρκετοί συμπολίτες μας επιζητούν άμεσα προσλήψιμη ενημέρωση με ελάσσονα κόπο και χωρίς επεξεργασία. Και τα σόσιαλ μίντια με την ίδια λογική τα παρακολουθούν: τους ενδιαφέρει το σύνθημα όχι το βάθος…».
Αχτίδα φωτός
Η έρευνα, πάντως, στην οποία πολύτιμη ήταν η συμβολή της πολιτικής αναλύτριας της RASS Μαρίας Καρακλιούμη και του μεταπτυχιακού φοιτητή του προγράμματος, δημοσιογράφου Χρήστου Κιούπη, έχει και μια αισιόδοξη ανάγνωση. «Ενας στους πέντε συμμετέχοντες αγόρασε εφημερίδα μέσα στην καραντίνα. Δεν είναι καθόλου μικρό το ποσοστό δεδομένων των συνθηκών», τονίζει ο Κώστας Αγγελάκος.
«Υπάρχει ένα αξιοσημείωτο ποσοστό Ελλήνων που επιμένουν στην ανάγνωση, στην κριτική προσέγγιση, στην επαφή με την εγγράμματη κοινωνική πραγματικότητα, που σέβονται και εμπιστεύονται τον έντυπο Τύπο αλλά έχουν και απαιτήσεις. Τους κερδίζει ένα έντυπο όταν βλέπουν ότι πίσω από κάθε δημοσίευμα υπάρχει δουλειά και προσπάθεια. Αγαπούν τις εφημερίδες, αλλά δεν θα αγοράσουν μόνο από συνήθεια. Κι απ’ ό,τι είδαμε από τη δική μας δημοσκόπηση πρόκειται για ένα δυναμικό κοινό, μορφωμένων ατόμων, ηλικίας κυρίως 31-40 ετών, με επιρροή, κουλτούρα, πολιτική ωριμότητα και κρίση, που δεν άγονται και φέρονται, που εκτιμούν την πολυπρισματικότητα και τον πλουραλισμό μιας εφημερίδας. Αυτοί οι άνθρωποι στηρίζουν τις εφημερίδες κι αυτό είναι μια αχτίδα φωτός».
Και οι αυριανοί ενήλικες; Μπορεί να κερδηθεί η εμπιστοσύνη τους και να χτιστεί μια σχέση ζωής; Φαίνεται πως ναι. «Στην Εράσμειο Ελληνογερμανική Σχολή, στο πλαίσιο ενός πανεπιστημιακού προγράμματος, κάθε Δευτέρα, όλη τη χρονιά, οι μαθητές της Α΄ και Β΄ Λυκείου έφερναν μαζί τους στην τάξη την “Καθημερινή” της Κυριακής και, χωρισμένοι σε ομάδες, παρουσίαζαν στους συμμαθητές τους τα θέματα που είχαν επιλέξει», λέει ο καθηγητής Παιδαγωγικής. «Δεν μπορείτε να φανταστείτε με πόσο ενθουσιασμό το έκαναν. Και πόσο υποστήριξαν το πρόγραμμα ακόμα και κάποιοι γονείς που στην αρχή το αμφισβητούσαν…».