Η καθηγήτρια Κλασικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ των ΗΠΑ, Μπισέρα Πέντσεβα, είναι διεθνώς γνωστή για τις μελέτες της για την Αγία Σοφία. Το βιβλίο της «Hagia Sofia: Sound, Space and Spirit in Byzantium» κέρδισε το 2018 το βραβείο για την καλύτερη μονογραφία στις ιστορικές σπουδές της American Academy of Religion. Μιλάει στην «Κ» για την Αγία Σοφία και την εμπλοκή της στην πολιτική ανά τους αιώνες.
– Τι διακρίνει την Αγία Σοφία από άλλες εκκλησίες και μνημεία του χριστιανικού κόσμου;
– Η Αγία Σοφία διαθέτει το μεγαλύτερο θολωτό εσωτερικό του Μεσαίωνα. Ο τρούλος της υψώνεται περισσότερο από 50 μέτρα πάνω από το δάπεδο. Κανένας άλλος μεσαιωνικός καθεδρικός ναός δεν έχει επιτύχει κάτι ανάλογο. Το εσωτερικό διατηρεί επίσης το αυθεντικό μαρμάρινο δάπεδο του 6ου αιώνα, το προτείχισμα και τα χρυσά ψηφιδωτά. Αυτή η υλική σύνθεση έχει μια χαμαιλεοντική παρουσία –ποικιλία– που αλλάζει εμφάνιση από λάμψη σε πυράκτωση, ανάλογα με τις μετατοπίσεις του φωτός κατά τη διάρκεια της ημέρας. Η Αγία Σοφία μάς δείχνει μέχρι σήμερα πώς η θεϊκή παρουσία εκδηλώνεται επάνω στη φαινομενικότητα του χρυσού και του μαρμάρου, πέρα από την ανθρωπομορφική απεικόνιση. Οι ακτίνες του ηλίου που διεισδύουν στο εσωτερικό δημιουργούν παράδοξες εικόνες. Οι ακτίνες εμφανίζονται σαν στήλες φωτός, ενώ οι πραγματικές μαρμάρινες κολόνες φαίνεται σαν να διαλύονται στη σκιά. Οι μαρμάρινες πλάκες από την Προκόννησο σε μέγεθος βιβλίου εμφανίζουν επάνω στις αύλακες ένα αδιάκοπο μοτίβο κυμάτων, που υποδηλώνει την εικόνα του παφλασμού της θάλασσας. Το χρονικό παιχνίδι του φωτός μέσα στο εσωτερικό κινητοποιεί τη μυθοποιητική δύναμη της αρχιτεκτονικής για τη δημιουργία της εικόνας της Γένεσης, του Πνεύματος που αιωρείται επάνω από τον αρχέγονο ωκεανό. Ως μουσείο, η Αγία Σοφία εξακολουθεί να βιώνεται ως «εικών ποικίλη» του Αγίου Πνεύματος. Τον χειμώνα, όταν ο ήλιος δύει νωρίτερα, η σύνθεση του μαρμάρου και του χρυσού ζωντανεύει και απεικονίζει το Πνεύμα καθώς εισέρχεται στην ύλη. Ετσι, ακόμη και όταν δεν εκτελούνται θρησκευτικές λειτουργίες, η ροή της μορφής, του φωτός και των υλικών επικοινωνεί την παρουσία του μεταφυσικού μέσα στο φαινομενικό.
– Η Αγία Σοφία ήταν τζαμί για σχεδόν 5 αιώνες – μέχρι το 1935. Η πρώτη αλλαγή θρησκευτικής χρήσης επηρέασε το μνημείο;
– Ναι, φυσικά υπήρξαν αλλαγές, αλλά έγινε επίσης μια πολύ προσεκτική διαχείριση. Μέχρι το 1462 η Αγία Σοφία ήταν το μοναδικό τζαμί της Παρασκευής (για τις λειτουργίες της Παρασκευής) στην Κωνσταντινούπολη. Μεταξύ των άμεσων αλλαγών που εισήχθησαν στον χώρο ήταν οι προσθήκες του μιχράμπ και του μινμπάρ, των δύο πρώτων μιναρέδων και της εγκαθίδρυσης ενός μεντρεσέ. Τα βυζαντινά ψηφιδωτά ήταν ασπρισμένα μόνο κατά το δεύτερο μισό του 16ου αιώνα, και αυτό συμπίπτει με την προσπάθεια να αφομοιωθεί το κτίριο ακόμη περισσότερο μέσα στην οθωμανική σουλτανική τελετή και μνήμη. Αυτή την περίοδο μαρτυρεί και η συσσώρευση βασιλικών τάφων γύρω από το κτίριο: των σουλτάνων Σελήμ Β΄ (1566-1574), Μουράτ Γ΄ (1574-1595), Μεχμέτ Γ΄ (1595-1603). Η τάση αντιστράφηκε κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Αμπντούλ Μετζίτ (1839-1861), που προώθησε μια πολιτική για τον εκσυγχρονισμό και τον εκδυτικισμό. Κάλεσε τους Ελβετούς αδελφούς Φοσάτι να αποκαταστήσουν και να ενισχύσουν το κτίριο. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου (1847-1849), το κτίριο μελετήθηκε για πρώτη φορά από δυτικούς ακαδημαϊκούς. Οι Φοσάτι ανακάλυψαν βυζαντινά ψηφιδωτά. Οταν ο σουλτάνος Αμπντούλ Μετζίτ τα είδε αναφώνησε: «Αυτά (τα μωσαϊκά) είναι όμορφα. Κρύψτε τα επειδή η θρησκεία μας επιβάλλει (να κρύβεται η εικονογραφική διακόσμηση σε θρησκευτικούς χώρους), αλλά μην τα καταστρέψετε γιατί ποιος ξέρει τι κρύβει το μέλλον». Είχε δίκιο. Το μέλλον έφερε τον Κεμάλ Ατατούρκ.
– Γιατί ο Κεμάλ μετέτρεψε την Αγία Σοφία από τζαμί σε μουσείο και τι σηματοδοτεί μια αντιστροφή αυτής της ιστορικής απόφασης;
– Η Αγία Σοφία είναι ένα ισχυρό πολιτικό σύμβολο. Ο Κεμάλ ενθάρρυνε την ιστορική μελέτη του χώρου και ήδη το 1931 υποστήριξε την έρευνα του Thomas Whittemore και του Αμερικανικού Βυζαντινού Ινστιτούτου. Με βάση τα αποτελέσματα αυτής της αρχικής μελέτης, το σχέδιο για την εκκοσμίκευση της Αγίας Σοφίας προχώρησε και στις 24 Νοεμβρίου 1934 το διάταγμα για τη μετατροπή του κτιρίου σε μουσείο ανακοινώθηκε από το τουρκικό υπουργικό συμβούλιο. Ο βασικός λόγος αυτής της μετατροπής ήταν το σχέδιο εκσυγχρονισμού και εκκοσμίκευσης: δύο πυλώνες πάνω στους οποίους χτίστηκε η εικόνα της νέας Τουρκικής Δημοκρατίας σε αντίθεση με το οθωμανικό παρελθόν. Σήμερα ο Ερντογάν αμφισβητεί την κληρονομιά του Κεμάλ, αλλά και των προγόνων της Τουρκικής Δημοκρατίας, των οποίων οι στόχοι ήταν ο σεβασμός, η ειρήνη και η συμμετοχή σε διεθνείς προσπάθειες για τη διατήρηση της παγκόσμιας αξίας των ιστορικών μνημείων.