Ένα οδοιπορικό από το Παλαιοχώρι και την Ολυμπιάδα έως τα Αρχαία Στάγειρα αποκαλύπτει τον ανεξερεύνητο πλούτο μιας «βασίλισσας» του καλοκαιριού.
Στη Χαλκιδική έχω πάει τέσσερις φορές, και τις τέσσερις για δουλειά και όχι για ξεκούραση. Έχω γυρίσει την Κασσάνδρα, με τα μπιτς μπαρ και τα εξοχικά των Θεσσαλονικέων, την παρθένα, γεμάτη κάμπινγκ Σιθωνία, έχω περιηγηθεί σε περιοχές της κεντρικής και της δυτικής Χαλκιδικής, κι όμως περισσότερο μου άρεσε η ανατολική Χαλκιδική. Όχι λόγω ομορφιάς, αλλά επειδή είναι ένας τόπος-κουβάρι, με μπερδεμένες τοποθεσίες που έχουν αποπροσανατολιστικές ονομασίες και κρύβουν αλλόκοτες ιστορίες. Για παράδειγμα, υπάρχει το Άλσος του Αριστοτέλη, που είναι αφιερωμένο στον μεγάλο φιλόσοφο και βρίσκεται δίπλα στον οικισμό Στάγειρα. Όμως ο Αριστοτέλης δεν καταγόταν από αυτά τα Στάγειρα, αλλά από τα Αρχαία Στάγειρα, 25 χλμ. μακριά, προς την Ολυμπιάδα. Η οποία Ολυμπιάδα φέρει το όνομα της μητέρας του Μεγάλου Αλεξάνδρου, αλλά δεν ήταν αρχαία πόλη, αντιθέτως ιδρύθηκε τον 20ό αιώνα από Μικρασιάτες πρόσφυγες. Πρόκειται για ένα από τα πολλά προσφυγοχώρια της Χαλκιδικής, όπως είναι και η Ουρανούπολη, το χωριό τράνζιτ που μεσολαβεί ανάμεσα στο Άγιον Όρος και στην υπόλοιπη Ελλάδα.
Το Πάρκο Αριστοτέλη είναι γεμάτο όργανα, όπως ο υδροστρόβιλος και οι οπτικοί δίσκοι, που βοηθούν το κοινό να μάθει παίζοντας. (Φωτογραφία: ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΜΕΡΑΚΟΣ)
Το Άγιον Όρος φαίνεται καθαρά αν κάνεις την τουριστική κρουαζιέρα κατά μήκος της δυτικής ακτογραμμής του τρίτου ποδιού, ανάμεσα σε ενθουσιώδη πλήθη Ελλήνων, Ρουμάνων, Βουλγάρων και λοιπών ορθόδοξων προσκυνητών. Για τους άντρες υπάρχει η δυνατότητα κανονικής επίσκεψης, στα βήματα του Καζαντζάκη και του Ζορμπά, που γνωρίστηκαν στο Όρος κι από τότε φίλιωσαν κι έγραψαν ιστορία. Όχι, δεν ήταν και τόσο απρόσμενη αυτή η γνωριμία, διότι ο Ζορμπάς έζησε πολλά χρόνια στη Χαλκιδική και συγκεκριμένα στο Παλαιοχώρι, που αποτελεί μία από τις πιο ενδιαφέρουσες στάσεις της δημοσιογραφικής μας αποστολής. Μιας εκδρομής χωρισμένης σε οκτώ στάσεις στη –γεμάτη Ιστορία και ιστορίες– ανατολική Χαλκιδική.
1. Κάστρο Νέπωσι, για μανιτάρια
Ξεκινάμε από το Κάστρο Νέπωσι ή Καστέλλι του Παλαιοχωρίου. Χτισμένο σε παρθένο σημείο (απ’ όπου περνάει και μια ποδηλατική-πεζοπορική διαδρομή), ανεσκάφη το 1998 και το 2003 από την Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Χαλκιδικής. Όστρακα, κεραμικά και νομίσματα μαρτυρούν ότι υπήρχε ανθρώπινη παρουσία σε διάφορες φάσεις (προϊστορικά, ρωμαϊκά, βυζαντινά χρόνια), ενώ πολύτιμες θεωρούνται δύο επιγραφές που βρέθηκαν σε ερείπια ναού του 6ου αιώνα, από τις οποίες συμπεραίνουμε ότι το κάστρο ήταν μάλλον στρατηγικής σημασίας. Περπατώντας στο μονοπάτι, ανάμεσα στη θαλερή μακεδονίτικη βλάστηση που δεν λογαριάζει από ζέστη (υπάρχουν ακόμα και μανιτάρια), φτάνουμε στο μισογκρεμισμένο οχυρό και βλέπουμε αυτό που κάποτε ήταν οικισμός και σήμερα είναι ένα σύμπλεγμα πέτρινων τειχών που τα έχει καταπιεί η φύση. Το καλύτερο σημείο για να δει κανείς το Καστέλλι και να έχει μια πιο ξεκάθαρη εικόνα της θέσης του είναι το παρατηρητήριο, πριν αρχίσει να στενεύει το μονοπάτι (που αποτελεί και καλό μέρος για πικνίκ).
2. Ένα σπίτι για τον Ζορμπά
Μετά το τρέκινγκ στη φύση, σειρά έχει το «κύριο πιάτο» της βραδιάς: μια πολιτιστική γιορτή στο Παλαιοχώρι, που σηματοδοτεί συμβολικά την εκκίνηση δημιουργίας του Μουσείου Ζορμπά. Το Παλαιοχώρι είναι «χωριό», πιο «χωριό» δεν γίνεται, ζεστό, παραδοσιακό, με πλακόστρωτους δρόμους, σπίτια με κεραμίδια και –λόγω της ημέρας– υφαντά λουλουδάτα χαλιά κρεμασμένα από τα μπαλκόνια. Ένας τεράστιος κρεμαστός κήπος. Εδώ ήταν που έζησε ο μεταλλωρύχος Γιώργης (και όχι Αλέξης) Ζορμπάς, επί 22 χρόνια. Το σπίτι του δεν υπάρχει πια, υπάρχει όμως ένα άλλο μικρό σπιτάκι, από αυτά με τους πολλούς κληρονόμους, οι οποίοι προς τιμήν τους αποφάσισαν να το δωρίσουν στον Δήμο Αριστοτέλη για να το μετατρέψει σε σημείο ιστορικής αναφοράς για τον λογοτεχνικό ήρωα του Καζαντζάκη. Παρουσία του δημάρχου Αριστοτέλη, Στέλιου Βαλιάνου, του υφυπουργού Μακεδονίας-Θράκης, Θεόδωρου Καράογλου, επαγγελματιών που σχετίζονται με το πρότζεκτ και σύσσωμου του χωριού έγινε η τελετή, που ήταν ανθρώπινη και όχι επιφανειακή, όπως συμβαίνει συχνά σε τέτοιες περιπτώσεις, γιατί ανθρώπινος ήταν ο ίδιος ο Ζορμπάς, με πολλά χαρίσματα και πολλές αδυναμίες. Επί περίπου δύο ώρες ο κρεμαστός κήπος του Παλαιοχωρίου φιλοξένησε μια εκδήλωση με ομιλίες, κεράσματα και χορό.
Επίσκεψη στο μετόχι της Ιεράς Μονής Χιλανδαρίου. Ο χώρος είναι πολύ όμορφος και θα σας ανταμείψει για τη στάση. (Φωτογραφία: ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΜΕΡΑΚΟΣ)
3. Με την «Ιωάννα» πλάι στον Άθω
Ζωηρή η βραδιά η αφιερωμένη στον Ζορμπά, με τους Παλαιοχωρίτες να δείχνουν ότι το ευχαριστούνται (κι είναι σημαντικό να στηρίζει η τοπική κοινωνία ένα έργο που καλείται να φιλοξενήσει). Την επόμενη μέρα οι στροφές πέφτουν. Το πρόγραμμα ξεκινά με κρουαζιέρα στα παράλια του τρίτου ποδιού και εξ αποστάσεως γνωριμία με οκτώ αγιορείτικες μονές (Δοχειαρίου, Ξενοφώντος, Παντελεήμονος, Ξηροποτάμου, Σιμωνόπετρα, Γρηγορίου, Διονυσίου, Αγίου Παύλου). Παρέα μας δεκάδες γλάροι που ακολουθούν σαν σε αγώνα δρόμου το επιβατηγό «Ιωάννα», το οποίο πλέει στην προκαθορισμένη απόσταση των 500 μ. από το Άγιον Όρος. «Στο καράβι μας, στους κλειστούς χώρους είναι υποχρεωτική η χρήση μάσκας», ενημερώνουν οι υπεύθυνοι από τα μεγάφωνα, αλλά κανείς δεν φαίνεται να πολυασχολείται – το κοινό περιμένει στο εσωτερικό του πλοίου άνευ μάσκας, για να πάρει καφέ ή σουβενίρ, ενώ σε μια έκρηξη ανεμελιάς κάποιες κυρίες πιάνουν τον χορό στο κατάστρωμα. Όταν όμως τραγουδάς και χορεύεις χωρίς μάσκα, ξεκινούν και τα σταγονίδια στο συρτάκι.
Κολατσιό στην αυλή του Αγίου Νικολάου Βουνού. (Φωτογραφία: ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΜΕΡΑΚΟΣ)
4. Ορκίνι σε ιερισσιώτικο τραπέζι
Είναι δύσκολο το φετινό καλοκαίρι. Αν τα μεγάλα αστικά κέντρα έχουν πρόβλημα συνωστισμού, η επαρχία έχει πρόβλημα διαχυτικότητας. Οι άνθρωποι, που είναι της επαφής και της αγκαλιάς, καθιστούν μόνοι τους ευάλωτο τον εαυτό τους, κι ας μη θέλουν να το παραδεχτούν. Μακάρι να κυλήσει ήπια το καλοκαίρι τους, για να μπορέσουν κι άλλοι επισκέπτες να απολαύσουν τις γεύσεις που δοκιμάσαμε εμείς σε δρώμενο του Kouzina 2020 (που αναμόρφωσε το πρόγραμμά του σύμφωνα με τις ανάγκες της εποχής). Εδώ η δημοσιογραφική ομάδα είναι πιο κεφάτη, γιατί καλή η πεζοπορία και η κρουαζιέρα, αλλά τα γαστρονομικά δρώμενα τραβάνε περισσότερο το ενδιαφέρον, γιατί αυτά λαχταρά περισσότερο το κοινό. Το τραπέζι είναι στρωμένο πάνω στο λιμάνι της Ιερισσού, έχει σκαζούτο (είδος σούπας με γαύρο, λαδολέμονο και αλεύρι, που το έτρωγαν οι ψαράδες το πρωί μετά το ψάρεμα), ορκίνι (μοιάζει με τόνο και αποτελεί τον γνωστότερο θαλασσινό μεζέ της Ιερισσού), χταπόδι, σουπιές με άγριο μάραθο, έχει και μπαγκραντάρα (γλυκό με καλαμποκίσιο αλεύρι, μέλι, κανέλα). Έχει ιερισσιώτικο τσιπουράκι βαρύ κι ασήκωτο, διπλής απόσταξης, έχει και πολλούς Ιερισσιώτες, φιλόξενους, ομιλητικούς, ξεκάθαρα τοπικιστές, που δεν εκφέρουν αρνητική άποψη για άλλα μέρη, απλώς δείχνουν ότι λατρεύουν τον τόπο τους.
5. Ο πύργος της αγάπης
Ο Πύργος της Ουρανούπολης είναι συνυφασμένος με το ζεύγος Loch, που εγκαταστάθηκε εδώ μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή για να βοηθήσει την τοπική κοινωνία. (Φωτογραφία: ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΜΕΡΑΚΟΣ)
Εγώ πάλι λατρεύω τον Πύργο Προσφορίου, το έμβλημα της Ουρανούπολης. Φανταστείτε έναν βυζαντινό πύργο, του 14ου αιώνα και ίσως ακόμα παλαιότερο, πάνω στην αμμουδιά, να τον γλείφει το κύμα, ανάμεσα σε κεραμιδόσπιτα και βαρκούλες. Εδώ έμενε το περίφημο ζεύγος Loch (η Αυστραλέζα Joice και ο Σκωτσέζος Sydney Loch), δημοσιογράφοι-συγγραφείς, που βοήθησαν τους πρόσφυγες της Ουρανούπολης να σταθούν στα πόδια τους. Ήρθαν το 1928, εγκαταστάθηκαν στον Πύργο και βοήθησαν πάρα πολύ την τοπική κοινωνία, όχι μόνο στις καθημερινές ανάγκες επιβίωσης, αλλά και σε άλλες πιο «δυσανάγνωστες» ανάγκες, που έχουν να κάνουν με την ψυχολογία και την αυτοπεποίθηση. Τι έκαναν οι Loch; Προσπάθησαν να εμπνεύσουν τους ντόπιους να αρχίσουν να κατασκευάζουν χαλιά, για να ανακτήσουν την εμπιστοσύνη στον εαυτό τους. Ακόμα και σήμερα, αν μιλήσεις με ανθρώπους της ευρύτερης Χαλκιδικής, θα σου πουν ότι θυμούνται εκείνη τη μέρα του 1982 που πέθανε η κυρία Loch και η Ουρανούπολη έχασε τη «Μεγάλη Κυρία» της. Ο Sydney Loch είχε πεθάνει αρκετά νωρίτερα, το 1954.
6. Από το άλσος στο λουτρό
Εξωτερική άποψη του αποκατεστημένου λουτρού στα Σιδηροκαύσια. (Φωτογραφία: ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΜΕΡΑΚΟΣ)
Η εκδρομή πλησιάζει σιγά σιγά στην κορύφωσή της. Τρίτη μέρα και το πρόγραμμα έχει Άλσος Αριστοτέλη, κοντά στα Στάγειρα. Ένα πάρκο είναι, που εκ πρώτης όψεως δεν σου γεμίζει το μάτι, αλλά, αν του αφιερώσεις λίγο χρόνο, θα σου αποκαλύψει την ευρύτητα και την πρακτικότητα του αριστοτελικού πνεύματος, που εμπνεύστηκε το εκκρεμές, τους οπτικούς δίκους, τον υδροστρόβιλο και το απίστευτα διασκεδαστικό υδραυλικό ξυπνητήρι, με τα βότσαλα που πέφτουν και κάνουν εκκωφαντικό θόρυβο. Αυτά είναι κάποια από τα όργανα που είναι τοποθετημένα στον χώρο, για να μπορεί να παίζει ο κόσμος, και τα οποία ξετρελαίνουν οικογένειες με παιδιά. Φεύγοντας από το Άλσος, περνάμε απέναντι –με προσοχή στον δρόμο, μέχρι να φτιαχτεί η πεζογέφυρα– για να δούμε το αποκατεστημένο οθωμανικό λουτρό των Σιδηροκαυσίων. Είναι ένα από τα ωραιότερα μνημεία της Χαλκιδικής, που μένει να θυμίζει πόσο σημαντική πόλη ήταν τα Σιδηροκαύσια, προτού καταστραφεί με την Επανάσταση του 1821.
7. Στα Αρχαία Στάγειρα με τον Κάπρο
Μετά τα Στάγειρα, σειρά έχουν τα –πιο σημαντικά– Αρχαία Στάγειρα, η παραθαλάσσια πόλη που ιδρύθηκε τον 7ο αιώνα π.Χ. από Ίωνες της Άνδρου και στην οποία γεννήθηκε το 384 π.Χ. ο Αριστοτέλης. Τα Αρχαία Στάγειρα, εκτός από αρχαιολάτρες, ελκύουν και πολλούς πεζοπόρους, αφού είναι ενταγμένα στον –μήκους 15 χλμ.– Αριστοτελικό Περίπατο. Οι περιπατητές έχουν την ευκαιρία να δουν από κοντά τη γενέτειρα του γιου της Φαιστίδος και του γιατρού Νικόμαχου, ο οποίος, ορφανός από παιδί, εξελίχθηκε σε έναν από τους σημαντικότερους φιλοσόφους που καθόρισαν τη σύγχρονη σκέψη. Η εποχή είναι λάθος για μια τέτοια περιήγηση, αλλά λόγω COVID-19 το ταξίδι αυτό, που ήταν προγραμματισμένο για άνοιξη, έγινε καλοκαίρι. Έτσι η ομάδα, μέσα στην κάψα του Ιούλη, περνάει τις σταγειρίτικες πύλες και περιηγείται κάθιδρη ανάμεσα στην ακρόπολη και στο portico (στοά), στην αγορά και στο αρχαϊκό ιερό. Απέναντι ο Κάπρος, το νησάκι σε σχήμα αγριογούρουνου, όπου πιθανόν να εξορίστηκε η Ολυμπιάδα. Από κάτω, η θάλασσα, καταπράσινη, γνέφει σε όποιον την κοιτάει να πάει κοντά της. Δυστυχώς, δεν υπάρχει χρόνος.
8. Φινάλε με μύδια Ολυμπιάδας
Στο μυδοτροφείο Αναστασίου, στην Ολυμπιάδα. (Φωτογραφία: ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΜΕΡΑΚΟΣ)
Το φινάλε του ταξιδιού μας γίνεται με τα μύδια, που το καλοκαίρι έχουν «το καλύτερο γέμισμα» και τον χειμώνα «είναι στενοχωρημένα επειδή γεννάνε και χάνουν το κρέας τους». «Και πώς γίνεται η αναπαραγωγή του μυδιού;» θα ρωτήσετε. «Το θηλυκό βγάζει το αυγό, το αρσενικό το σπέρμα και συναντιούνται μέσα στο νερό». Ο Γιάννης Γιαννακόπουλος, του μυδοτροφείου Αναστασίου, μας κάνει μια σύνοψη της ζωής του μυδιού, που είναι σήμα κατατεθέν της Ολυμπιάδας (και μάλιστα θα διεκδικήσει μια θέση στα ΠΟΠ προϊόντα της χώρας). Τον ακούμε πλέοντας με μια κινητή φορτηγίδα, τη λεγόμενη πλάβα, ανάμεσα σε βαρέλια με σχοινιά απ’ όπου κρέμονται αρμαθιές τα μύδια σαν υποβρύχια κοσμήματα. Η θάλασσα είναι καθαρή, η πλαγιά πίσω από το μυδοτροφείο κατάφυτη. Έξω στη στεριά, ένα ξύλινο τραπέζι έχει στηθεί με μια κατσαρόλα γεμάτη αχνιστά μύδια και κρίταμο για γαρνιτούρα. Μετά την πεζοπορία στα Αρχαία Στάγειρα, η γνωστή παρέα, κουρασμένη, ασυντόνιστη και λιγάκι off, έχει σκορπίσει. Ένας εδώ, άλλος εκεί. Οι πιο σώφρονες πιάνουμε θέση στο τραπέζι. «Ελάτε», λέμε και στους υπολοίπους, «να φάτε τον πιο γευστικό θαλασσινό μεζέ του καλοκαιριού». Τίποτα. Τα καφάσια που προορίζονταν για σκαμπό μένουν άδεια. Η κατσαρόλα σιωπά και περιμένει. Δεν πειράζει, τόσο το καλύτερο για εμάς. Το τριήμερο στην άγνωστη ανατολική Χαλκιδική, με τις μπερδεμένες ονομασίες και τους ανθρώπους-μύθους, ρίχνει αυλαία πάνω από μια κατσαρόλα με ψωμωμένα μύδια. Είθε να σμίξουμε του χρόνου, σε ένα πιο εύκολο καλοκαίρι, και πάλι πάνω από αυτή την κατσαρόλα.