Μερικές αλλαγές, όπως η Αποκατάσταση της Δημοκρατίας τον Ιούλιο του 1974 που γιορτάστηκε πρόσφατα, είναι ηχηρές. Αλλες, όπως η εξαφάνιση της χειραψίας από την κοινωνική ζωή μας, λόγω του φόβου μετάδοσης του κορωνοϊού, συμβαίνουν σχεδόν αθόρυβα. Τα δύο παραδείγματα δεν είναι συγκρίσιμα, αλλά και τα δύο αφορούν θεσμούς, με την ευρύτερη κοινωνιολογική έννοια του όρου. Δηλαδή αφορούν επαναλαμβανόμενες ρουτίνες πολιτικής ή κοινωνικής αλληλεπίδρασης που απολαμβάνουν ευρεία αποδοχή. Kαι οι δύο αλλαγές έγιναν γρήγορα ορατές σε όλους, τόσο σε όσους είχαν βγει στους δρόμους τη νύχτα της 23ης προς την 24η Ιουλίου 1974 για να γιορτάσουν –επιτέλους– την κατάρρευση της δικτατορίας των συνταγματαρχών, όσο και όσους –σωστά πράττοντας– έπαψαν να δίνουν το χέρι μετά τον Φεβρουάριο του 2020.
Πολύ περισσότερο αθόρυβες και λιγότερο ορατές είναι αλλαγές μεγάλης κλίμακας που εκτυλίσσονται σε μακρύτερα χρονικά διαστήματα. Πρόκειται για μεγάλους κοινωνικούς μετασχηματισμούς, όπως, π.χ., μια μεταβολή της κοινωνικής στρωμάτωσης ή μια δημογραφική μετάβαση από μια πάγια σε εντελώς διαφορετική σύνθεση του πληθυσμού. Τέτοιοι μετασχηματισμοί δεν φαίνονται εύκολα, ιδιαίτερα στην αρχή. Στη χώρα μας κλασικό παράδειγμα υπήρξε η σχεδόν σιωπηρή κοινωνική επανάσταση της εισόδου των γυναικών στις δεκαετίες του 1960 και του 1970 στην ανώτατη εκπαίδευση και η ένταξή τους, έστω για περιορισμένο αριθμό ετών, στην αγορά εργασίας. Παράδειγμα στο διαφαινόμενο μέλλον είναι η γήρανση της ελληνικής κοινωνίας, καθώς προβλέπεται ότι το 2050 το 46% των Ελλήνων θα ανήκει στις ηλικιακές ομάδες άνω των 60 ετών, καθιστώντας τον ελληνικό πληθυσμό έναν από τους πιο ηλικιωμένους στην Ευρώπη (εφόσον έως τότε δεν έχουν ενσωματωθεί σε εμάς εδώ οι μετανάστες και πρόσφυγες).
Εκτός από το μικρο-επίπεδο της καθημερινής κοινωνικής αλληλεπίδρασης και το μακρο-επίπεδο των μεταβολών στο πολίτευμα και στη στρωμάτωση κατά φύλο, ηλικία ή κοινωνική τάξη, υπάρχει και το μεσαίο επίπεδο θεσμών και διαδικασιών. Και εκεί λαμβάνουν χώρα μετασχηματισμοί σχετικά αθόρυβα και μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας. Με αφορμή τις προσαρμογές που επέβαλαν η οικονομική κρίση της δεκαετίας του 2010 και η διάδοση του κορωνοϊού, μπορεί κανείς να σκεφθεί αλλαγές μεσαίου επιπέδου σε τρεις τομείς, στη δημόσια διοίκηση, στην εκπαίδευση και στην εργασία.
Πολλές φορές έχει αναγγελθεί με τυμπανοκρουσίες ότι «αλλάζει το Δημόσιο». Ωστόσο, ειδικά όσον αφορά τις σχέσεις διοίκησης-πολιτών αυτό έχει αρχίσει να αλλάζει μάλλον αθόρυβα, εδώ και αρκετά χρόνια, ως προς πολλές υπηρεσίες οι οποίες παρέχονται ψηφιακά σε πολίτες και επιχειρήσεις. Παράδειγμα είναι οι φορολογικές υπηρεσίες μέσω του συστήματος taxis, που προωθήθηκε από διαδοχικές κυβερνήσεις, τουλάχιστον από το 1997. Ποιοτικό όσο και σχετικά αθόρυβο άλμα προς τα εμπρός έγινε με κυβερνητικό σχεδιασμό, αλλά και λόγω των επιπτώσεων της πανδημίας, στο πρώτο εξάμηνο του τρέχοντος έτους. Σήμερα στον ιστότοπο gov.gr είναι διαθέσιμες συνολικά 585 υπηρεσίες προς τους πολίτες.
Η χρήση των τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνίας στην εκπαίδευση συζητείται στη χώρα μας, τουλάχιστον από τη δεκαετία του 1980. Οι υπολογιστές ποτέ δεν αντικατέστησαν το μάθημα διά ζώσης στη σχολική τάξη, ενώ τα (συχνά κλειδωμένα) «εργαστήρια πληροφορικής» σε όσα σχολεία υπήρχαν τέτοια, δεν έγιναν το επίκεντρο της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Σταδιακά όμως και μάλλον στα σπίτια και στα φροντιστήρια, παρά στα ίδια τα σχολεία, αθόρυβα όσο και ουσιαστικά, γονείς, μαθητές και φροντιστές, άρχισαν να επαφίενται στους υπολογιστές. Σήμερα πια πολλοί ανατρέχουν σε αυτούς για εκπαίδευση σε ευρύ φάσμα γνώσεων και δεξιοτήτων. Ποιος ανοίγει σήμερα τόμο εγκυκλοπαίδειας για να βρει μια πληροφορία για σχολική εργασία; Ποιος ψάχνει πού έκρυψε ή άφησε τα σχολικά εγχειρίδια, όταν αυτά είναι αναρτημένα σε ιστότοπο του υπουργείου Παιδείας, χάρη στα έργα πληροφορικής «Ψηφιακό Σχολείο Ι και ΙΙ» από την περίοδο 2010-2015; Η πρόσφατη εμπειρία της εκπαίδευσης σε όλες τις βαθμίδες, εν μέσω πανδημίας, είχε ανάμεικτα αποτελέσματα. Χάθηκαν μαθήματα, έσβησε η φλόγα της ζωντανής αλληλεπίδρασης καθηγητών και μαθητών ή φοιτητών στον ίδιο χώρο. Ομως η όποια προσαρμογή των σχολείων ίσως ήταν καταλύτης για την αθόρυβη ανάδυση στο μέλλον μιας υβριδικής μορφής εκπαίδευσης, με μεταβαλλόμενο μείγμα διδασκαλίας με φυσική παρουσία και εξ αποστάσεως εκπαίδευση.
Τέλος, στον κόσμο της εργασίας, τουλάχιστον από τα μέσα της δεκαετίας του 2010, η οικονομική κρίση στην Ελλάδα είχε αρχίσει να επιδρά στο μείγμα μόνιμων και προσωρινών μορφών απασχόλησης με σταδιακή αύξηση, αλλά όχι επικράτηση, των δεύτερων. Και η αιφνίδια διάδοση του κορωνοϊού, με τα αναγκαία μέτρα προστασίας της υγείας που την ακολούθησαν, μάλλον αποτέλεσε καταλύτη αθόρυβων μετασχηματισμών στο μείγμα τρόπων εργασίας με φυσική παρουσία και τηλε-εργασία. Και εδώ ένα πιθανό σενάριο είναι η σιωπηρή ανάπτυξη υβριδικών μορφών μισθωτής εργασίας, με εναλλαγές παρουσίας του μισθωτού στον χώρο εργασίας και στο σπίτι, καθώς και η διεύρυνση της ημι-αυτόνομης απασχόλησης «με μπλοκάκι» και της απασχόλησης στην «οικονομία των επιμέρους παραδοτέων» (τη λεγόμενη gig economy).
Κανένας από αυτούς τους αθόρυβους μετασχηματισμούς, αν πράγματι εδραιωθούν, δεν είναι απαραίτητα θετικός ή εξ ολοκλήρου αρνητικός. Μπορεί οι επιπτώσεις τους να είναι αρνητικές στα εισοδήματα και στην αλλοτρίωση από την εργασία, δηλαδή στην αποξένωση από τη διαδικασία της παραγωγής και το προϊόν της.
Ωστόσο οι αθόρυβοι μετασχηματισμοί δεν αντιμετωπίζονται με θορυβώδεις κατάρες και ουρανομήκεις καταδίκες, με μόνιμο επίλογο των σχετικών κειμένων την καταδίκη της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας και της οικονομίας της αγοράς. Αντιμετωπίζονται με παρατήρηση, «πείραμα» και σχεδιασμένη δράση. Επομένως, με τρόπο σταδιακό και λιγότερο ηχηρό, όπως ο τρόπος που οι εν λόγω μετασχηματισμοί αναδύθηκαν από τον βυθό μακροχρόνιων κοινωνικο-οικονομικών διεργασιών και αναπάντεχων προκλήσεων.
* Ο κ. Δημήτρης Α. Σωτηρόπουλος είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών και ερευνητής του ΕΛΙΑΜΕΠ.