Το μαρμάρινο δάπεδο με τα γεωμετρικά σχήματα καλύφθηκε από τιρκουάζ χαλιά, λευκά πανιά κρεμάστηκαν μπροστά στο μωσαϊκό της παρθένου και του Ιησού και σκαλωσιές έκρυψαν σταυρούς και άλλα χριστιανικά σύμβολα. Αυτά είδε ο κόσμος, όμως για μια ομάδα επιστημόνων και μουσικών, η μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί κάλυψε έναν λιγότερο απτό θησαυρό – τους ήχους της.
Την τελευταία δεκαετία, η ιστορικός τέχνης και ειδικός στην ακουστική αρχαιολογία στο πανεπιστήμιο του Στάνφορντ, Μπισέρα Πέντσεβα, μελετά τη μεγαλειώδη αντήχηση στο εσωτερικό του ιστορικού κτίσματος ώστε να φέρει ξανά στη ζωή τους ήχους της βυζαντινής μουσικής. Σύμφωνα με την Πέντσεβα, η μυστικιστική λαμπρότητα της Αγίας Σοφίας αποκαλύπτεται μόνο αν την αντιληφθούμε ως δοχείο φωτός και ήχου.
Η έρευνα ήταν δύσκολη, καθώς οι τουρκικές αρχές απαγόρευαν τους ψαλμούς ήδη όταν η Αγία Σοφία ήταν μουσείο. Τώρα που το κτίσμα πέρασε στη δικαιοδοσία των θρησκευτικών αρχών, η απαγόρευση θα γίνει αυστηρότερη. Ομως η Πέντσεβα και οι συνεργάτες της πρόλαβαν να δημιουργήσουν το άλμπουμ «Τhe lost Voices of Hagia Sophia», που ζωντανεύει τους ήχους της Αγίας Σοφίας παρότι ηχογραφήθηκε σε ένα στούντιο στην Καλιφόρνια. Εδώ και δεκαετίες υπάρχει λογισμικό που επιτρέπει να δοθούν σε οποιαδήποτε ηχογράφηση οι ακουστικές ιδιότητες ενός συγκεκριμένου χώρου και να ακουστεί ένα κομμάτι σαν να είχε ηχογραφηθεί π.χ. στην έδρα της Φιλαρμονικής του Βερολίνου ή στο εσωτερικό της πυραμίδας της Γκίζας.
Τώρα όμως το λογισμικό επιτρέπει τη μετατροπή αυτή σε πραγματικό χρόνο, έτσι οι τραγουδιστές ακούν τους ήχους που θα άκουγαν αν βρίσκονταν στο εσωτερικό του συγκεκριμένου κτιρίου. Προκειμένου να καταγραφούν οι ακουστικές ιδιότητες της Αγίας Σοφιάς, η Πάντσεβα και ο ειδικός Τζόναθαν Αμπελ χρειάστηκαν ένα μπαλόνι, ένα διακριτικό μηχάνημα ηχογράφησης και έναν συνεργάσιμο φύλακα.
H ερευνήτρια έπεισε τον φύλακα να σταθεί στο σημείο όπου κατά τη βυζαντινή περίοδο βρίσκονταν οι ψάλτες και να σπάσει ένα μπαλόνι, ενώ εκείνη ηχογράφησε την έκρηξη ηχητικών κυμάτων και την πληθώρα ανακλάσεων που έφθαναν εκεί όπου βρισκόταν το εκκλησίασμα. Της επετράπη να ηχογραφήσει μόνο τέσσερα σκασίματα μπαλονιού – αρκετά για να της δώσουν μεγάλο πλούτο δεδομένων.
«Το απλό “μπαμ” του μπαλονιού προσφέρει όλες τις πληροφορίες για το υλικό κατασκευής και το μέγεθος του χώρου», είπε ο Αμπελ, ο οποίος συνέθεσε το ακουστικό αποτύπωμα του χώρου συνδυάζοντας τα αρχιτεκτονικά στοιχεία του ναού με τα ηχητικά δεδομένα των πολλαπλών ανακλάσεων από τις μαρμάρινες κιονοστοιχίες και το εσωτερικό του τρούλου.
Ετσι, το ειδικευμένο στη βυζαντινή μουσική σύνολο Capella Romana από το Πόρτλαντ του Ορεγκον ηχογράφησε τους ψαλμούς, ακούγοντας ταυτόχρονα την αντήχηση του χώρου και διαπιστώνοντας πως κάποιες συχνότητες ενισχύονταν περισσότερο από άλλες. Ο διευθυντής του μουσικού συνόλου, Αλεξάντερ Λίγκας, είπε ότι κάποια έργα βυζαντινής μουσικής απέκτησαν νόημα μόνο μέσα από την προσομοίωση. Ενα επαναλαμβανόμενο μοτίβο που προηγουμένως ηχούσε κάπως παράξενα «πραγματικά απογειώθηκε» μέσα από τις ανακλάσεις. Σύμφωνα με την Πέντσεβα, στη βυζαντινή λατρευτική παράδοση, οι ηχητικές ανακλάσεις λειτουργούν ως υπόμνηση του θείου και οι λέξεις θαμπώνουν σαν γραμμές από μελάνι σε βρεγμένο χαρτί.
«Αντί να προσπαθεί να αποτρέψει αυτή την ανάμειξη των λέξεων, την ενθαρρύνει», σημείωσε η Πέντσεβα. «Ετσι ξεφεύγουμε από το ανθρώπινο λεξιλόγιο και αυτός είναι ο επιθυμητός στόχος. Ο ήχος δεν μεταφέρει πληροφορία, αποτυπώνεται ως σωματοποιημένη εμπειρία». Στο εσωτερικό τής Αγίας Σοφίας οι ψαλμοί συμπληρώνονταν από τις εναλλαγές του φωτός και τους καπνούς από το λιβάνι, τυλίγοντας τις αισθήσεις. Οπως έγραψε ο Παύλος ο Σιλεντιάριος, ποιητής και ευγενής στην αυλή του Ιουστινιανού τον 6ο αιώνα, ανθρώπινες ενέργειες φέρνουν θεϊκές απαντήσεις, την ίδια τη φωνή του Θεού. «Κατά μία έννοια, αυτό κάνει η αντήχηση στον χώρο», λέει η Πέντσεβα. «Οταν η ανθρώπινη φωνή σταματά, το κτίριο συνεχίζει».