Η ιστορία της πολιτικής αεροπορίας στην Ελλάδα χαρακτηρίζεται από ένα παράδοξο: Παρόλο που επιβάτες, ιδέες και προϊόντα διακινούνται με αεροπλάνα στη χώρα μας για τουλάχιστον οκτώ δεκαετίες και η αεροπορία με συνέπεια λειτουργεί καταλυτικά για την οικονομική δραστηριότητα, η βιβλιοπαραγωγή που την εξιστορεί στην κυριολεξία μετριέται στα δάχτυλα.
Ο παλιός αεροπόρος της ΕΕΕΣ Ι. Θεολόγης, ο ιπτάμενος μηχανικός της Ολυμπιακής Αεροπορίας Αθ. Παπαγεωργίου, ο αειθαλής πιλότος της ΤΑΕ και της Ολυμπιακής και επίτιμος αντιπρόεδρος του Ιδρύματος Ωνάση Παύλος Ιωαννίδης, το παλιό στέλεχος της τεχνικής βάσης της Ολυμπιακής Κώστας Λώμης, o ερευνητής Γ. Παπανδρώνος και ο ειδικός στην αεροπορική ασφάλεια Αντώνης Βασάκης είναι όλοι όσοι αφιέρωσαν χρόνο και πνεύμα ώστε να βάλουν σε μια σειρά μια συναρπαστική ιστορία σε βάθος σχεδόν ενός αιώνα. Σε αυτά τα βιβλία πρέπει να προστεθούν οι μελέτες του οικονομολόγου Ι. Λαϊνού –επικεφαλής του τμήματος μελετών της άλλοτε κρατικής Ο.Α.– και μαρτυρίες, όπως αυτή του Τρύφωνα Κουταλίδη, όπως την αποτύπωσε στον «Δικηγόρο» του Παπινιανού.
Ενα τμήμα αυτού του κενού ήρθε να καλύψει ένα νέο βιβλίο για την ιστορία της Ολυμπιακής Αεροπορίας από τον Γκάχαμ Μ. Σίμονς, έναν «βετεράνο» ερευνητή της αεροπορίας που έχει στο ενεργητικό του μακρύ κατάλογο πονημάτων. Ο Σίμονς κατάφερε να ξεπεράσει το γλωσσικό φράγμα και να γράψει το «Olympic
Airways: A History», με αιχμή του δόρατος τον μεγάλο Σμυρνιό Αριστοτέλη Ωνάση
Διαφήμιση της Ο.Α. από τις δεκαετίες ’70-’80
Λόγω του γεωγραφικού παράγοντα, η σημασία της Ελλάδας στην αεροπορία είναι διαχρονικά μεγαλύτερη από το μέγεθος των ίδιων των αεροπορικών δραστηριοτήτων της. Για παράδειγμα, στον Μεσοπόλεμο το Καστελλόριζο –τότε ιταλική κτήση– υπήρξε κόμβος της διεθνούς αεροπορίας, καθώς εκεί μεταστάθμευαν για εργασίες συντήρησης και ανεφοδιασμό τα υδροπλάνα τόσο της Imperial Airways (η σημερινή British Airways) όσο και της Air Orient (που απορροφήθηκε από την Air France), εξυπηρετώντας τη διακίνηση επιβατών, προϊόντων, αλλά και το διεθνές ταχυδρομείο. Οι τρέχουσες διεθνείς αναταράξεις έρχονται να υπενθυμίσουν τη στρατηγική σημασία της Μεγίστης – της δεύτερης ανατολικότερης νήσου της Ε.Ε. στη Μεσόγειο.
Ο Σίμονς βλέπει τον δεσμό της Ελλάδας με την αεροπορία ως μια υπαρξιακή επιλογή ενός χρεοκοπημένου και ταπεινωμένου –από τον πόλεμο του 1897– έθνους. Το όραμα ότι η τεχνολογία όχι μόνο μπορεί να βοηθήσει τους μικρούς λαούς να προκόψουν, αλλά και μπορεί να γίνει το όπλο με το οποίο θα πάρουν το αίμα τους πίσω, είναι εντονότατο στον δημόσιο λόγο της Ελλάδας των αρχών του 20ού αιώνα.
Το Γουδί φέρνει τον Ελ. Βενιζέλο και ο τελευταίος τα αεροπλάνα. Πρωτοπόροι αξιωματικοί του πυροβολικού και του ναυτικού φεύγουν στη Γαλλία, εκπαιδεύονται και επιστρέφουν ως φορείς της αεροπορικής γνώσης. Στο Μπιζάνι, η μικρή Ελλάδα καινοτομεί και πραγματοποιεί για πρώτη φορά στα χρονικά μια συνδυαστική αεροπορική επιχείρηση: Βομβαρδίζει το οθωμανικό φρούριο και παράλληλα προχωρεί σε ρίψη προκηρύξεων προς τον πολιορκούμενο λαό των Ιωαννίνων. Στη συνέχεια ακολουθεί, αν όχι η πρώτη, σίγουρα μια από τις πρώτες αεροναυτικές επιχειρήσεις της παγκόσμιας ιστορίας με τη συμμετοχή του ναυτικού και της αεροπορίας της Ελλάδας. Το όραμα της Ελλάδας των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών αρχίζει να αποκτά υπόσταση και μέσα από την αεροπορική τεχνολογία.
Θα χρειαστεί όμως πρώτα να καθίσει η σκόνη των πολεμικών αναμετρήσεων προτού η αεροπορία μπει στην καθημερινότητα. Η Ελληνική Εταιρεία Εναέριων Συγκοινωνιών (ΕΕΕΣ) θα φέρει για πρώτη φορά τις εμπορικές πτήσεις, για να διαλυθεί αργότερα από τους ναζί, οι οποίοι επέβαλαν την αναγκαστική εξαγορά της από τη Lufthansa και κατέστρεψαν τα αεροπλάνα της.
Επεται η ΤΑΕ του Στεφάνου Ζώτου, η πρωτοφανής εμπλοκή του κράτους στη διαχείρισή της, η επιχειρησιακή της απίσχναση και η πρόσκληση του Κωνσταντίνου Καραμανλή προς το ναυτιλιακό κεφάλαιο να αναλάβει τις τύχες της. Ωνάσης, Νιάρχος και Γουλανδρής συγκρούονται, με νικητή τον μεγάλο Σμυρνιό σε μια αλληλουχία γεγονότων που επιταχύνει τον ανταγωνισμό ανάμεσα στον πρώτο και στον δεύτερο σε κάθε επίπεδο.
Η «εκτόξευση»
Eντυπο του 1954 με τα δρομολόγια της ΤΑΕ
Ο Ωνάσης παραλαμβάνει το έμψυχο δυναμικό και τον στόλο της ΤΑΕ και τους δίνει μια νέα υπόσταση. Ο Σίμονς εξιστορεί με συνέπεια αυτή τη μετεξέλιξη σε μια από τις πιο εμβληματικές περιφερειακές αεροπορικές του πλανήτη. Η Ολυμπιακή γράφει ιστορία: Μοιράζεται την αύρα της business class στις τουριστικές θέσεις, εκτοξεύοντας την εμπειρία του ταξιδιώτη. Αναλαμβάνει χωρίς δισταγμό επιχειρηματικό ρίσκο, συνδέοντας την Ελλάδα με τις πέντε ηπείρους. Βρίσκεται στην πρώτη γραμμή της καινοτομίας δοκιμάζοντας υδροπλάνα, ελικόπτερα και διερευνώντας τη χρήση νέων τύπων αεροσκαφών, όπως τα Skyvan και τα Concorde. Γίνεται η πρώτη εταιρεία στην παγκόσμια ιστορία που πετάει με τα Boeing 707 πάνω από τον Ατλαντικό χωρίς αεροναυτίλο, αλλά αξιοποιώντας τα πιο σύγχρονα ηλεκτρονικά συστήματα Dopler – Loran.
Εκπαιδεύοντας πιλότους να πετούν στα υποτυπώδη ελληνικά αεροδρόμια, με «πατέντες» που έδιναν λύσεις στην τεχνική ανεπάρκεια των υποδομών. Για παράδειγμα, όταν ο καιρός και η ορατότητα δεν ήταν καλή, η προσέγγιση στο αεροδρόμιο «Μακεδονία» γινόταν υπό μυθιστορηματικές συνθήκες. Οι πιλότοι πετούσαν σε ύψος 200 ποδών, παράλληλα με την ακτογραμμή της Μίκρας, ενώ στη θάλασσα ήταν τοποθετημένα βαρέλια για να τους καθοδηγούν. Στο τρίτο βαρέλι οι πιλότοι ξεκινούσαν να στρίβουν δεξιά με γωνία 30 μοιρών, σε πορεία καθόδου 90 μοιρών, για να φθάσουν στο τέλος του διαδρόμου 09.
Από την ακμή στις αναταράξεις μετά τον θάνατο του Αλέξανδρου Ωνάση
GRAHAM M. SIMONS, Olympic Airways: A History. Eκδ. Air World Books, 2019
Η Ολυμπιακή υπήρξε μνημειώδης στην προσπάθειά της να διαφοροποιήσει τις υπηρεσίες της σε σχέση με τον ανταγωνισμό, επενδύοντας στρατηγικά στην εταιρική της ταυτότητα. Κορυφαίοι σχεδιαστές μόδας –Ζαν Ντεσέ, Πιερ Καρντέν, Γιάννης Τσεκλένης, Μπίλι Μπο– έθεσαν τον πήχυ ψηλά και άφησαν εποχή, σχεδιάζοντας εικονικές στολές που έμειναν στην ιστορία.
Ο Σίμονς εντοπίζει την καμπή της Ολυμπιακής του Ωνάση στο τραγικό δυστύχημα του γιου του Αλέξανδρου, με το αμφίβιο Piaggio που έπεσε στο αεροδρόμιο του Ελληνικού στις αρχές του 1973. Ο συντετριμμένος πατέρας του δίνει την εντολή να διακοπεί η μηχανική υποστήριξη του γιου του μόλις φτάνει στο νοσοκομείο από το Μπουένος Αϊρες η κόρη του Χριστίνα. Και το βιβλίο αναπαράγει τη στιγμή όπου βρίσκονται στο νοσοκομείο πατέρας, αποθνήσκων γιος, κόρη, η Τζάκι, η μητέρα του Αλέξανδρου, Τίνα Λιβανού και ο σύζυγός της πλέον Σταύρος Νιάρχος, σε ένα διάλειμμα ανακωχής που θυμίζει τελετή αρχαίας τραγωδίας.
Και στη συνέχεια περιγράφει έναν Ωνάση, καταρρακωμένο και βυθισμένο στις εμμονές του να αποδείξει ότι ο θάνατος του Αλέξανδρου οφειλόταν σε σαμποτάζ. Αλλά και παραιτημένο από το εγχείρημα της Ολυμπιακής που την επιστρέφει –μετά επεισοδιακές διαπραγματεύσεις και τακτικισμούς– στο Δημόσιο, φεύγοντας από τη ζωή προτού κλείσει τυπικά η υπόθεση.
Ο Σίμονς σκιαγραφεί στη συνέχεια τη μετάβαση της εταιρείας στο κράτος. Μιας Ολυμπιακής που μεγαλώνει, προσθέτει προορισμούς και ενισχύει το διεθνές της αποτύπωμα. Αλλά και που πνίγεται κάτω από τη διοίκηση του Δημοσίου – 32 διευθύνοντες συμβούλους σε 30 χρόνια μετράει ο συγγραφέας.
Και στη συνέχεια κλείνει την περίμετρο της εξιστόρησης με τις περιπέτειες της Ολυμπιακής γύρω από τις παράνομες κρατικές ενισχύσεις, τα αποτυχημένα επιχειρηματικά σχέδια, τα χρέη, τις ατελέσφορες συνεργασίες και το έδαφος που χανόταν κάτω απ’ τα πόδια της από το άνοιγμα της αγοράς και τον ανταγωνισμό. Και που κατέληξε στη μεταβίβαση της Ολυμπιακής στη MIG και την κατοπινή εξαγορά της από την Aegean Airlines, επιτυγχάνοντας τελικά τα μεγαλύτερα μεγέθη ελληνικού αερομεταφορέα όλων των εποχών.
Ο Σίμονς δεν θα μπορούσε να αγνοήσει και τις προσπάθειες του ΠΟΛΚΕΟΑ για ένα αεροπορικό μουσείο, αναγνωρίζοντας την ανάγκη για διαφύλαξη της συλλογικής μνήμης της αεροπορίας – αυτής της κατάκτησης της δεύτερης βιομηχανικής επανάστασης που βοήθησε τη χώρα μας να αποκτήσει, με πολύ αίμα, δάκρυα και ιδρώτα, μία αξιοπρεπή θέση ανάμεσα στα πολιτισμένα έθνη του κόσμου.
Στολές αεροσυνοδών της Ο.Α. από τους Γιάννη Τσεκλένη, Μπίλι Μπο και Πιέρ Καρντέν
* Ο κ. Αχιλλέας Χεκίμογλου εργάζεται στον χώρο της εταιρικής επικοινωνίας και έχει διατελέσει συντάκτης Υποδομών, Μεταφορών και Δικτύων στην εφημερίδα «Το Βήμα». Ολοκληρώνει τη συγγραφή ενός βιβλίου για την αεροπορική εταιρεία ΤΑΕ.