Η έκθεση Πισσαρίδη δεν είναι άλλη μια έκθεση-φωτοβολίδα. Διαφέρει διότι βλέπει την ανάπτυξη αλλιώς. Οχι σαν ανάπτυξη-ασανσέρ, άκοπη μεγέθυνση, ούτε και σαν επιβράβευση πράξεων ηρωικών επενδυτών. Αντιθέτως, η ανάπτυξη προκύπτει από αλλαγές στη συμπεριφορά και στις επιλογές. Ανάπτυξη-ξεβόλεμα.
Η διαφορετική προσέγγιση φαίνεται στην έμφαση στις γυναίκες ως αναξιοποίητη δεξαμενή οικονομικής κινητοποίησης. Και πώς αλλιώς, όταν στην Ελλάδα εργάζονται σε μικρότερο ποσοστό, για λιγότερες ώρες, λιγότερα χρόνια και πολύ λιγότερα χρήματα· συνολικά κάτω από το μισό της Δανίας.
Το περίεργο είναι ότι άλλες εκθέσεις προσπερνούσαν επιδεικτικά ένα τόσο προφανές ζήτημα. Χωρίς ουσιαστική συζήτηση για το πώς δουλεύουμε, πώς καταναλώνουμε, πώς ζούμε. Η συντήρηση θριάμβευε πάνω σε δύο πυλώνες άγονων στερεοτύπων: Ενα προφανώς συντηρητικό στερεότυπο επιθυμεί ανάπτυξη «τόσο όσο» να μη διαταραχθούν ισορροπίες. Το κάνει κινητοποιώντας όλους τους άνδρες και μόνο όσες γυναίκες δεν κωλύονται από τις άλλες (μη οικονομικές) ασχολίες τους. Στο ίδιο αποτέλεσμα, αλλά διά της καταγγελίας, καταλήγει και το «αφανώς συντηρητικό» στερεότυπο. Το προοδευτικό «πρόσημο» βλέπει τις γυναίκες γενικώς ως θύματα. Οι επανορθώσεις επιδοματικού χαρακτήρα προσφέρουν προοδευτικό άλλοθι απραξίας και δεν αμφισβητούν το μοίρασμα των ρόλων, τις υποχρεώσεις των μεν και τις ελευθερίες των δε. Και οι δύο προσεγγίσεις δεν διαταράσσουν ισορροπίες: «Είπαμε να αναπτυχθούμε, όχι να φέρουμε τον κόσμο άνω-κάτω».
Η Εκθεση, λοιπόν, αποφεύγει τις συμπληγάδες και προβάλλει το αυτονόητο: Οταν προσπαθείς να ξαναζωντανέψεις την οικονομία, δεν έχεις την πολυτέλεια να χαραμίζεις τη μισή. Η ανάπτυξη στην Ελλάδα οφείλει να χρησιμοποιήσει τις γυναίκες ως κινητήρα ανάκαμψης. Η πραγματική ανάπτυξη απαιτεί ανακατανομή ρόλων. Γι’ αυτό και αφιερώνονται περισσότερες σελίδες στην κινητοποίηση των γυναικών παρά στο ασφαλιστικό. Δεν αρκείται σε «ευσεβείς πόθους» (να δουλέψουν οι γυναίκες), αλλά ασχολείται με τα εμπόδια που τις δυσκολεύουν (παιδική φροντίδα και άνιση κατανομή της εργασίας στο σπίτι).
Τρία σημεία υπονοούνται, αλλά δεν διατυπώνονται με σαφήνεια αντίστοιχη της σημασίας τους: Πρώτον, οι υπηρεσίες φροντίδας δεν είναι μόνο για τα παιδιά, αλλά και για τους ηλικιωμένους. Στην εποχή της μακροβιότητας, η φροντίδα είναι τομέας που προσφέρει ανακούφιση αλλά και νέες θέσεις εργασίας. Η ευημερία των ηλικιωμένων τονώνει και την προσφορά και τη ζήτηση εργασίας.
Δεύτερον, το χάσμα φύλου σε αμοιβές και συντάξεις είναι κρίσιμη παράμετρος, μοχλός εξελίξεων τόσο στην ανάπτυξη όσο και στην κοινωνική συνοχή. Περιορίζει το εισόδημα και την ελευθερία των γυναικών και επιπλέον αποθαρρύνει τις προσπάθειές τους. Σε πολλές χώρες της Ε.Ε., η υποχρέωση των επιχειρήσεων να δημοσιοποιούν μισθολογικές διαφορές φύλου ξάφνιασε με το μέγεθος του χάσματος και έτσι αποτέλεσε την αφετηρία εξελίξεων.
Η τρίτη παράλειψη είναι ουσιαστικότερη: Αποσιωπάται ο ρόλος της ευελιξίας στην αγορά εργασίας ως διευκολυντικό βήμα για τη δημιουργία θέσεων εργασίας και την προσφορά υπηρεσιών. Η ακαμψία στην αγορά εργασίας –προστασία όσων τυχερών έχουν ήδη δουλειά– εμποδίζει την κινητοποίηση γυναικών και γενικότερα την επιβράβευση της εκπαιδευτικής και κάθε άλλης προσπάθειας. Χωρίς άνοιγμα στους θεσμούς, πολλές γυναίκες θα αναζητούν εργασία αλλά δεν θα βρίσκουν.
Οι συντάκτες της έκθεσης γνωρίζουν ότι η επιμονή στην ευελιξία οδηγεί σε μετωπική αντιπαράθεση με εμπεδωμένες παρεξηγήσεις. Η διαφαινόμενη επιλογή να παραπεμφθεί το θέμα στο πολιτικό επίπεδο δεν είναι σίγουρο ότι θα αποδώσει. Αυτό ισχύει και σε άλλα θέματα που υπονοούνται μεν, αλλά δεν διατυπώνονται με παρρησία. Η ασυμμετρία συνθηκών για τις γυναίκες ανάμεσα στον ιδιωτικό και στον δημόσιο τομέα διαπιστώνεται μεν, αλλά δεν συνοδεύεται από το τι πρέπει να γίνει (και ποιος να πληρώσει). Αντίστοιχα, αναφέρεται (και σωστά) ότι η μητρότητα πρέπει να χρηματοδοτείται από όλους (και όχι μόνο από τον εργοδότη) – δεν προτείνεται όμως σχέδιο να διορθωθεί. Ακόμα πιο ελλειπτική είναι η συζήτηση για την ένταξη μεταναστών. Η δυνητική συνεισφορά τους δεν αγνοείται μεν, αλλά παρουσιάζεται στρογγυλεμένα και χαμηλόφωνα.
H έκθεση Πισσαρίδη φέρνει νέο αέρα στη συζήτηση – μια οπτική για την ανάπτυξη που χτίζει με υλικό τα άτομα. Μια ανθρωποκεντρική διαδικασία όπου μοχλός της ανάπτυξης είναι οι ικανότητες των ανθρώπων να δημιουργήσουν και εμπόδιο οι δομές που τους υποβαθμίζουν σε ρόλο θεατή.
Για να θυμηθούμε το παλιό φεμινιστικό σλόγκαν, η τεχνοκρατική ανάλυση είναι μόνο το «μισό του ουρανού» – ιδίως για τις γυναίκες. Το άλλο μισό –απαραίτητο για να μη μείνει άλλη μια έκθεση στα ράφια– είναι η καθαρή και ειλικρινής αντιπαράθεση απόψεων. Μια αναμέτρηση τόσο με τις «μεγάλες παρεξηγήσεις» που μας έχουν καθηλώσει, όσο και με αυτές περί του τι είναι προοδευτικό, απελευθερωτικό και δυναμικό.
* Η κ. Αντιγόνη Λυμπεράκη είναι καθηγήτρια Οικονομικών στο Πάντειο και γενική διευθύντρια στο SolidarityNow.