Με το σημερινό άρθρο κλείνω τον σχολιασμό της συνομιλίας που φέρεται να είχε ο πρώην αρχηγός της Πυροσβεστικής Β. Ματθαιόπουλος με τον υφιστάμενό του επιπυραγό κ. Λιότσιο (βλ. «Καθημερινή», 9/7/20). Θυμίζω ότι ο κ. Λιότσιος είχε αναλάβει την εκπόνηση πορίσματος για τα ανθρωπογενή αίτια της φονικής πυρκαγιάς στο Μάτι, το 2018, κατόπιν παραγγελίας του προϊσταμένου της Εισαγγελίας Πρωτοδικών Αθηνών Ηλ. Ζαγοραίου. Στο επίκεντρο της έρευνας του πραγματογνώμονα επιπυραγού ήταν οι ενέργειες (ή παραλείψεις) της Πυροσβεστικής για την κατάσβεση της φωτιάς.
Η αποκάλυψη «εσωτερικών» συνομιλιών δημοσίου ενδιαφέροντος είναι εξαιρετικά χρήσιμη γιατί μας βοηθάει να κατανοήσουμε τη διοικητική κουλτούρα ενός οργανισμού. Το γεγονός ότι τέτοιες συνομιλίες λαμβάνουν χώρα στο παρασκήνιο επιτρέπει στους εμπλεκομένους να είναι περισσότερο αυτοαποκαλυπτικοί – να μιλάνε, δηλαδή, χωρίς τη ρητορική επιτήδευση που συνήθως επιδεικνύει ένας αξιωματούχος όταν τελεί υπό δημόσια παρατήρηση. Μελετώντας «εσωτερικές» συνομιλίες είναι σαν να καταδυόμαστε στα έγκατα ενός οργανισμού. Η βυθοσκόπηση αποφέρει δυσεύρετη γνώση.
Στα δύο προηγούμενα άρθρα αναφέρθηκα στη διεφθαρμένη νοοτροπία που καλλιεργείται όταν ο επικεφαλής του οργανισμού επιδεικνύει αχρεία συμπεριφορά. Σήμερα θα εστιάσω σε ακόμη δύο στοιχεία που αποκαλύπτει η γλώσσα του κ. Ματθαιόπουλου: τη στρατηγική χρονοτριβή και ασάφεια, και την προσωποπαγή αφοσίωση.
Αμυντική συμπεριφορά
Ο πρώην αρχηγός σκιαγραφεί έναν κλασικό τρόπο αμυντικής συμπεριφοράς αξιωματούχων που θέλουν να αποφύγουν τη λογοδοσία – τη στρατηγική χρονοτριβή και ασάφεια. Ο χρόνος σε έναν οργανισμό είναι πολύτιμος πόρος, η χρήση του οποίου υπόκειται σε στρατηγικούς υπολογισμούς. Αν, ως επικεφαλής, δεν θέλεις ουσιαστικά να φέρεις εις πέρας ένα έργο, αργοπορείς, εφευρίσκοντας προσχήματα· επιτρέπεις στα εμπλεκόμενα μέρη να ακολουθούν τους δικούς τους ρυθμούς· ικανοποιείς ασαφώς κάποιες τυπικές υποχρεώσεις ενώ παρακάμπτεις τις ουσιαστικές, ρίχνοντας έτσι την μπάλα στην άλλη πλευρά και αναμένοντας την αντίδρασή της, άρα επιμηκύνοντας τη διαδικασία (η περίπτωσή μας εδώ).
Ποιο είναι το πλεονέκτημα της στρατηγικής χρονοτριβής και ασάφειας; Κερδίζεις χρόνο και δεν εκτίθεσαι. Με τι όφελος; Σου επιτρέπει να αναμένεις ότι ίσως μεσολαβήσουν εξελίξεις που πιθανώς σε ευνοούν. Οπως ο καλός επιχειρηματίας, ο στρατηγικά σκεπτόμενος δολοπλόκος ή φαύλος αξιωματούχος αναζητούν το ίδιο πράγμα: την κατάλληλη συγκυρία.
Καινούργια γεγονότα ενδεχομένως θέσουν νέες προτεραιότητες. Νέοι παίκτες πρέπει να ενημερωθούν και ενδέχεται να έχουν διαφορετικές προσεγγίσεις από τους παλαιούς. Γι’ αυτό, αν θες να αποφύγεις τη λογοδοσία, αγόρασε χρόνο, εκστομίζοντας αληθοφανείς γενικότητες για να φαίνεται ότι δεν αδιαφορείς, μέχρι να αλλάξουν τα δεδομένα.
Αυτή ήταν, ουσιαστικά, η συμβουλή του κ. Ματθαιόπουλου στον πραγματογνώμονα. Στη συνομιλία, ο κ. Λιότσιος αναφέρεται στον εισαγγελέα Ηλ. Ζαγοραίο. «Τον έχω ενημερώσει», λέει. «Τι είναι ο εισαγγελέας;», του απαντά ο τότε αρχηγός. «Τώρα είναι, αύριο έφυγε. Και θα φύγει ο Ζαγοραίος, θα πάει πιο ψηλά. Θα ’ρθει ο άλλος. Ποιος σε είδε, ποιος σε ξέρει». Πεπειραμένος ο κ. Ματθαιόπουλος, γνωρίζει ότι ένας νέος εισαγγελέας θα χρειαστεί χρόνο για να ενημερωθεί. Ισως, επιπλέον, να μην είναι τόσο επίμονος με τη συγκεκριμένη έρευνα όσο αξιοθαύμαστα ήταν ο κ. Ζαγοραίος. Ενδεχόμενη αλλαγή εισαγγελικής ηγεσίας εισάγει αβεβαιότητα. Η βέλτιστη στρατηγική για τον ερευνώμενο είναι να κερδίσει χρόνο. Ενα ασαφές, γενικόλογο πόρισμα πληροί τα ελάχιστα τυπικά κριτήρια, χωρίς να λέει τίποτε το ουσιαστικό. Και βλέπουμε…
Εκτός από τη ράβδο (ωμές απειλές κατά του κ. Λιότσιου), ο πρώην αρχηγός χρησιμοποιεί και το καρότο. Ενίοτε τον κολακεύει («αν σε είχα δίπλα μου, θα είχαμε κάνει θαύματα») και ενίοτε του παραπονιέται με τον τρόπο που οι παλιοί φίλοι το κάνουν («έπρεπε να συνεχίσεις να έχεις επαφή με τον Ματθαιόπουλο […] Δύο φορές με πήρες τηλέφωνο. […] Ούτε ξαναπήρες τηλέφωνο»). Ο πρώην αρχηγός αποδίδει στον υφιστάμενό του πιθανή υστεροβουλία γιατί δεν συνέχισε τις προσωπικές επαφές μαζί του («περίμενες μήπως φύγει [ο κ. Ματθαιόπουλος], μήπως έρθει άλλο κόμμα»). Συγχρόνως τον εκθειάζει («θα σε είχα φτιάξει τώρα θεό, θα αλώνιζες στο μαγαζί») και επιχειρεί να τον δελεάσει («θα μπορούσα […] να σε είχα εδώ μέσα, γενικό. Αλλά ποτέ δεν είναι αργά»), προκειμένου ο επιπυραγός να επιτελέσει πλημμελώς το καθήκον του («όχι να φαίνεται μέσα από το πόρισμα ποιος φταίει»). Είναι φανερό ότι θα ήθελε να έχει μια πιο προσωπική σχέση με τον αξιωματικό του.
Προσωποπαγής αφοσίωση
Γιατί; Ο πρώην αρχηγός δείχνει πώς αντιλαμβάνεται την αφοσίωση (loyalty) των υφισταμένων του: όχι αφοσίωση στον θεσμικό ρόλο των ανωτέρων τους, όσο στο πρόσωπό τους και στις όποιες επιλογές τους. Αν και η προσωποπαγής αφοσίωση είναι ένα γενικότερο χαρακτηριστικό της ελληνικής κουλτούρας, συναντάται και σε ποιο απρόσωπα –εκλογικευμένα– θεσμικά περιβάλλοντα, όταν επικεφαλής αναδεικνύεται ένα ναρκισσιστικό άτομο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο πρόεδρος Τραμπ. Οπως κατέθεσαν διάφοροι αξιωματούχοι και συνεργάτες του σε ακροάσεις του Κογκρέσου κατά τη διαδικασία της παραπομπής του, ο Τραμπ δεν αξίωνε αφοσίωση στον ρόλο αλλά στο πρόσωπό του και, συνεπώς, στις όποιες, ακόμη και αήθεις ή παράνομες, επιλογές του.
Τα όρια μεταξύ θεσμικής και προσωποπαγούς αφοσίωσης είναι δυσδιάκριτα, κι εκεί φαίνεται η ακεραιότητα του ηγέτη: να επιδιώκει να κερδίζει τον σεβασμό του ρόλου του, όχι την άκριτη αφοσίωση στο πρόσωπό του. Η στιχομυθία Ματθαιόπουλου – Λιότσιου αποκαλύπτει ένα φαινόμενο που γνωρίζουμε διαισθητικά: προϋπόθεση σταδιοδρομικής επιτυχίας σε δημόσιους οργανισμούς στην Ελλάδα είναι η καλλιέργεια στενών προσωπικών σχέσεων (το κολλητιλίκι) και επαφές με κόμματα εξουσίας.
Η προσωποπαγής αφοσίωση προστατεύει τον επικεφαλής, στο μέτρο που δημιουργεί αμοιβαία ηθικά χρέη. Σε μια δύσκολη στιγμή, όπως η διερεύνηση της φονικής πυρκαγιάς στο Μάτι, ο υφιστάμενος πιθανότατα θα επιστρέψει στον κολλητό ανώτερό του την εύνοια που απόλαυσε από αυτόν στο παρελθόν – θα συντάξει ένα άσφαιρο πόρισμα. Μεταξύ της τήρησης των τυπικών υποχρεώσεων του ρόλου του και της εξόφλησης του άτυπου ηθικού χρέους στον επικεφαλής, μάλλον θα προτιμήσει το δεύτερο. Ο επιπυραγός Λιότσιος δεν ήταν επαρκώς κολλητός – διατήρησε την επαγγελματική ανεξαρτησία του. Ο αρχηγός Ματθαιόπουλος αυτοεξευτελίστηκε.
* Ο κ. Χαρίδημος Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.