Τούτο τον καιρό δημοσιεύονται από τον οίκο Πένγκουιν οι πρώτες, εδώ και 30 χρόνια, επεξεργασμένες μεταφράσεις των απάντων του Σίγκμουντ Φρόυντ που στο σύνολό τους θα καλύψουν 15 τόμους (επιμελητής ο Ανταμ Φίλιπς). Το γεγονός το ίδιο απαντά στο ενδεχόμενο ερώτημα, εάν σήμερα διαβάζεται ο Φρόυντ.
Βασικά ένστικτα
Βασικά, ο Φρόυντ δεν έπαψε ποτέ να διαβάζεται παρά την πτώση μετά τον θάνατό του της δημοτικότητάς του, υπέρ του Γιουνγκ κυρίως. Ως προς το γιατί, αξίζει να διατυπωθούν δυο τρεις σκέψεις. O ένας από τους δύο προφανέστερους λόγους, είναι το κύριο θέμα του: το σεξ. Στον Φρόυντ φαίνεται να είναι, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, η αρχή σχεδόν των πάντων, ωμό ή μεταρσιωμένο. Αυτή η ιδέα υπήρξε εξαιρετικά απλευθερωτική για το πνεύμα (τέχνη, θεωρία) κάπως και για την ψυχή (ψυχανάλυση, καθημερινός βίος, νέα πολιτική) έως ότου σε υπεραπλουστευμένη, απλοϊκή μορφή κατάντησε συχωροχάρτι και για τα δύο. O άλλος λόγος, ο λιγότερος τονισμένος και θεαματικός, είναι ότι η ανάγνωσή του συνιστά εξαιρετική απόλαυση. Εχει γράψει την καλύτερη ίσως, σίγουρα την πιο κρυστάλλινη και διαυγή, πρόζα στα γερμανικά μετά τον Νίτσε. H σαφέστατη δόμηση, έκθεση, ανάπτυξη, ολοκλήρωση των επιχειρημάτων του θυμίζει την πρότυπη αρχαιοελληνική ρητορική.
Ενας άλλος λόγος, είναι ότι πιθανόν να είχε δίκιο. Σε ορισμένα πράγματα τουλάχιστον, όπως στη θεωρία του υποσυνείδητου? ότι συνήθως μήτε γνωρίζουμε μήτε καταλαβαίνουμε τα αληθινά κίνητρα των πράξεών μας. Δικαιολογημένα, όπως γράφει ο Μάικλ Πρόουζ στη «Φαϊνάνσιαλ Τάιμς», φοβόταν ο Φρόυντ πως η ιδέα του αυτή θα ξεσήκωνε οξείες αντιρρήσεις, ηθικές στο βάθος, καλυμμένες όμως με τον μανδύα της επιστήμης.
Στις «Διαλέξεις για την Ψυχανάλυση», γράφει ότι ο Κοπέρνικος καταδείχνοντας ότι η Γη δεν είναι το κέντρο του Σύμπαντος και ο Δαρβίνος θεωρώντας ότι ο άνθρωπος κατάγεται από τον πίθηκο, κατάφεραν μοιραία χτυπήματα στον αυτοθαυμασμό μας. Το τρίτο και πιο μοιραίο ήταν το δόγμα του Φρόυντ, ότι το εγώ δεν είναι αφεντικό στο σπίτι του αλλά διαφεντεύει απλώς σκόρπια στοιχεία από τα τεκταινόμενα υποσυνείδητα μέσα στο ίδιο του το μυαλό. Τον «υποβιβασμό» αυτό από τα ψηλά στα χαμηλά ολοκλήρωσε η ιδέα ότι και οι πιο «υψηλόφρονες» αποφάσεις μας διαμορφώνονται από πράγματα «χθαμαλά» σαν τα σεξουαλικά μας ένστικτα.
Σήμερα, η εμμονή με το σεξ δεν είναι τόσο προσβλητική ούτε απελευθερωτική όπως τότε. Κάποτε υπήρχε ο διαχωρισμός μεταξύ «φυσικού» και «αφύσικου» σεξ και ο Φρόυντ απέδειξε ότι εν πολλοίς είναι ανύπαρκτος. Οσο για τις «διαστροφές», υποστήριξε ότι η νηφάλια σκέψη δείχνει πως «διαστροφικά» στοιχεία σπανίως λείπουν από τον σεξουαλισμό των φυσιολογικών ανθρώπων. Υποδεικνύοντας ότι η ομοφυλοφιλία είναι ένας προσανατολισμός που ούτε επιλέγεται ούτε αλλάζει, κατέδειξε την αφροσύνη της νομοθεσίας που τότε την καθιστούσε παράνομη. Συγγενικό θέμα είναι και η νεύρωση. H ανάλυση όμως του Φρόυντ ότι στη νεύρωση οδηγεί η καταπίεση, έδωσε σε πολλούς ανθρώπους το κουράγιο να ζήσουν, και σε άλλους έναν ανοιχτότερο τρόπο για να μεγαλώσουν τα παιδιά τους.
Παραμένει όμως αγκάθι η θεωρία του ότι το συνειδητό εγώ δεν είναι κύριος του εαυτού του. Στόχος κατ’ ουσίαν ήταν η άποψη περί ελευθερίας του ατόμου που αναδύθηκε με τον Διαφωτισμό του 18ου αιώνα. Για τους φιλελεύθερους φιλοσόφους, θεωρητικούς της πολιτικής και ερευνητές των κοινωνικών φαινομένων τότε, μη αναγώγιμη αρχή είναι αυτή της «ορθολογικής επιλογής», το πρότυπο της ελεύθερης απόφασης. O καθένας μας διαμορφώνει στόχους επί τη βάσει της πίστεως και των επιθυμιών του. Κατόπιν προσπαθεί να τους πραγματώσει με τους πιο αποτελεσματικούς τρόπους που έχει στη διάθεσή του. Τούτο προϋποθέτει ότι γνωρίζουμε τα πάντα όσα πηγαινοέρχονται μέσα στο μυαλό μας. Το ότι είμαστε ελεύθεροι και ορθολογικοί άνθρωποι σημαίνει ότι αποφασίζουμε βάσει επιθυμιών που μας είναι γνωστές.
Οχι για τον Φρόυντ. Τα εννέα δέκατα της διανοητικής μας δραστηριότητας είναι υποσυνείδητη και πέραν του ορθολογισμού. Το «διάφανο εγώ» του Διαφωτισμού είναι μύθος. Είμαστε παράγωγα αλληλεπιδράσεων στα πρώτα μας χρόνια (με τους γονείς κυρίως ή όσους μας φροντίζουν ή μας επιβλέπουν -έτσι μπαίνουν και τα κρατικά ιδρύματα) που ελάχιστα γνωρίζουμε και κατόπιν καταστέλλουμε. Από τα παιδικά μας χρόνια βγαίνουμε γεμάτοι ομίχλες και νέφη που πολύ λίγο διαλύονται κατά την ενήλικη ζωή μας.
Υπάρχει όμως κάτι τέτοιο σαν το υποσυνείδητο, ο υποσυνείδητος νους; O Φρόυντ δεν μιλούσε για στοιχειώδεις νοητικές λειτουργίες. Μιλούσε για έναν ολόκληρο υποσυνείδητο εαυτό που φανερώνεται κυρίως στα όνειρα. Κανείς μετά τον Ηράκλειτο, τον Λάο Τσε και τον Αρτεμίδωρο, τον Δαλδιανό, δεν έσκυψε με τόση συγκέντρωση και αφοσίωση πάνω σ’ αυτό τον τόσο λειτουργικό παράγοντα για την πνευματική μας ζωή.
Οταν ονειρευόμαστε νιώθουμε σαν ηθοποιοί σε μια θεατρική παράσταση. Είμαστε μέσα σε μια αφηγηματική ροή: μας συμβαίνουν απροσδόκητα και συχνά τρομαχτικά πράγματα. Ποιος όμως έγραψε το έργο; Οχι το εγώ γιατί εμφανίζεται στην παράσταση σαν ηθοποιός που δεν ξέρει τι πρόκειται να του συμβεί στη συνέχεια. Συγγραφέας είναι ο βαθύτερος, ο μύχιος εαυτός μας, ο οποίος αφού παρασταίνει τα όνειρα γιατί να μην μπορεί να επηρεάζει έτσι και την ξύπνια, συνειδητή ζωή μας;
Σκοτεινά λαγούμια
Οταν ανέπτυσσε αυτές τις θεωρίες ο Φρόυντ στη Βιέννη, νηφάλιος και αποστασιοποιημένος, ο κόσμος γύρω του βυθιζόταν στη βαρβαρότητα. Τα κανόνια έσκαγαν, χαρακώματα σκάβονταν που γέμιζαν με ζωντανούς και νεκρούς και είχε εξαπολυθεί ο αγριότερος και αιματηρότερος αγώνας στην ιστορία της ανθρωπότητας. Και τίθεται το εξής ερώτημα: ποιος ήταν ο πιο ονειροπαρμένος, ο Φρόυντ με τις θεωρίες του για τον σκοτεινά, ανεξέλεγκτα, λαγούμια του ανθρώπινου μυαλού ή εκείνοι οι Διαφωτιστές που πίστευαν στη διαφάνεια του ανθρώπου;